Στο Αφγανιστάν η λέξη «έκτακτο» χάνει τη σχέση της με μια σαφή «ρωγμή στο χρόνο». Η χώρα δεν μπήκε σε μια νέα κατάσταση μετά από κάποια επιδημία, μια θεομηνία, έναν πρόσφατο πόλεμο. Σαράντα χρόνια κρατάει το «έκτακτο». «Έκτακτη» είναι η καθημερινή ρουτίνα και όχι οι εκπλήξεις της. Πολύ συχνά σκεφτόμουν ότι οι ντόπιοι φίλοι που έκανα εδώ, δεν έχουν να ορίσουν διαφορετικά τι είναι ζωή παρά μια αλληλουχία ταλαιπωριών και θλιβερών γεγονότων, τόσο μάταιων και αναμενόμενων, που το αναπόφευκτο της μοίρας και η θρησκεία είναι από τα βασικότερα στηρίγματα για να ζήσουν το παρόν. Τα σχέδια για το μέλλον δεν ξεφεύγουν από αυτήν την αφήγηση: πολλοί είναι έτοιμοι να φύγουν εφόσον τα ένοπλα τμήματα που μάχονται την κυβέρνηση μπουν στις πόλεις. Άλλοι έχουν φύγει ήδη καθώς ο κυβερνητικός στρατός τους ωθεί προς τα εκεί. Και αυτή είναι μια κλιμάκωση που οι κάτοικοι την παρατηρούν συχνά παθητικά, όσο παθητικά υπομένουν την «έκτακτη» κατάσταση πίσω από τη ζωή των περισσότερων.
«Το Αφγανιστάν είναι μια χώρα σε πόλεμο, όχι μια χώρα που γίνονται πολεμικές επιχειρήσεις». Αυτά ήταν τα πρώτα λόγια του επικεφαλής της αποστολής στην Καμπούλ, την ημέρα που φτάσαμε, ώστε να βρεθούμε σε εγρήγορση και να συμφιλιωθούμε με τους τελευταίους οργανωτικούς κανόνες. Ανάμεσα σε άλλα δεν επιτρέπεται να περάσουμε τον ψηλό περίβολο του νοσοκομείου -που επιπλέον περικλείει μικρά γραφεία σε κοντέινερ, σποραδικά εργοτάξια και τους κοιτώνες μας: όσο κι αν νιώθεις τον σεβασμό της τοπικής κοινωνίας απέναντι στους συναδέλφους, ένας βαρύς ήχος που σίγουρα δεν είναι κομμάτι της ειρηνικής ζωής, σου θυμίζει κάθε τόσο ότι πιθανότατα και σήμερα κάποιοι αθώοι βρέθηκαν στο λάθος σημείο, τη λάθος στιγμή.
Η διαρκής πολεμική ένταση μεταξύ του κυβερνητικού-Νατοϊκού στρατού και των αντιπολιτευτικών ομάδων και η έλλειψη άλλης εναλλακτικής, διαμόρφωσαν όχι μόνο τα μέτωπα των μαχών αλλά και τις κοινωνικές δομές της χώρας. Ίσως πιο σκληρά και από τις απώλειες των μαχών, όταν συλλέγονται τα πτώματα και οι κατεστραμμένες υποδομές παύουν να καπνίζουν, ίσως, σκέφτομαι, η συντήρηση που απλώνεται στην καθημερινή ζωή να είναι ακόμα σκληρότερη.
Οι Αφγανοί συνάδελφοι του Κωστή Πλεύρη, το τεχνικό προσωπικό που ανέλαβε την δημιουργία μιας μαιευτικής κλινικής στην πόλη Κχοστ
Μετά από μια μακριά πορεία εκκοσμίκευσης μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, η εσωτερική εξέλιξη της αφγανικής κοινωνίας αναχαιτίστηκε από την γνωστή γεωπολιτική και στρατιωτική εξωτερική εμπλοκή. Η τελευταία στοιχημάτισε την εδραίωση της και παρέδωσε τη χώρα σε νέες βαθιές δομές: η φυλετική της οργάνωση, ο ρόλος της γερουσίας και η θρησκευτική ηγεσία αποτελούν ένα κράμα που υπάρχει είτε παράλληλα είτε, άλλες φορές, ενάντια στο στενό πυρήνα του κράτους, το στρατό και την αστυνομία. Καμιά φορά οι ρόλοι είναι μοιρασμένοι καμιά φορά ανεστραμμένοι: ζητήματα που αφορούν τη δημόσια υγεία μπορεί να ρυθμίζονται από τους «σοφούς» του χωριού, ενώ το κράτος μπορεί σε άλλες περιπτώσεις να παρεμβαίνει στην ανθρώπινη ζωή χωρίς προσχήματα. Το κράμα αυτό συντηρείται από τη φτώχεια, τους πολέμους, την προσφυγιά, τις εμφύλιες συγκρούσεις και την ανδρική εξουσία.
Είδα φωτογραφίες της δεκαετίας του 1960 που έδειχναν μια κοινωνία σε αλλαγή: άνθρωποι με παραδοσιακές φορεσιές να εμπορεύονται σε μεγάλες αγορές, εργάτες σε ορυχεία και σιδηροδρόμους, γυναίκες να σπουδάζουν χωρίς μπούργκα, χιτζάμπ ή μαντίλα. Μια μεταβατική κατάσταση που δεν απείχε πολύ από την Ελλάδα της εποχής εκείνης, ή έστω την αμέσως προπολεμική. Σήμερα η κοινωνία αυτή ενσωματώνει αντιφατικά τις τεχνολογικές εξελίξεις που μεσολάβησαν, νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες που υψώθηκαν στο κενό των δημόσιων παροχών και μια μικρή αστικοποίηση, σφιχτοδεμένες σε ένα πλέγμα παραδοσιακών δομών: τα πολεμικά ελικόπτερα πετούν πάνω από μια πόλη χωρίς δίκτυο ρεύματος, τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα είναι στις τσέπες ανθρώπων χωρίς κοινωνική ασφάλιση, η εκπαίδευση των μηχανικών και των γιατρών είναι αντίστοιχη της ευρωπαϊκής, αλλά οι γυναίκες είναι στην πλειοψηφία τους αποκλεισμένες από αυτήν.
Στο εργοταξιακό γραφείο, με Αφγανούς συναδέλφους πολιτικούς μηχανικούς
Η έκτακτη, λοιπόν, πολεμική κατάσταση και οι συντηρητικές δομές της κοινωνίας συμπαρασύρουν μαζί τους και δεκάδες ζητήματα στο χώρο της υγείας, που κάνουν την Κχοστ του Αφγανιστάν -μια αγροτική περιοχή στα νοτιοανατολικά σύνορα με το Πακιστάν- περιοχή σε κρίση. Πριν τον ερχομό των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, το σύστημα υγείας ήταν διαλυμένο ή ιδιωτικό, η παροχή υγείας γινόταν κατά βάση στο σπίτι από εμπειρικές νοσοκόμες και η παροχή φαρμάκων ήταν επιλεκτική και διακοπτόμενη. Η κύηση στο Αφγανιστάν είναι γενικά κάπως έτσι: οι τοκετοί μιας γυναίκας ξεκινάν στην εφηβεία της και συνεχίζουν συχνά μέχρι την εμμηνόπαυση. Φυσικά, το σώμα δεν αποκαθιστά σχεδόν ποτέ την δοκιμασία της τελευταίας γέννας.
Ο οικογενειακός προγραμματισμός αποτελεί μια πολύ δοκιμαζόμενη καινοτομία. Ο άνδρας ή η πεθερά έχουν στο χέρι τους όλες τις αποφάσεις για τον τοκετό: σε περίπτωση επιπλοκών ή καισαρικής τομής, δεν είναι η γυναίκα ή η γιατρός που θα αποφασίσουν⋅ δηλαδή η απόφαση δε βρίσκεται ούτε στα χέρια της ίδιας της γυναίκας, ούτε στην επιστήμη, αλλά στην «κουλτούρα», όπως λένε συχνά και οι ίδιοι. Η καισαρική δεν συνάδει με τις κοινωνικές συνήθειες, όπως και η στείρωση. Η επίσκεψη σε γυναικολόγο καθ’ όλη τη διάρκεια της κύησης και ο προγεννητικός έλεγχος είναι ξένες λέξεις. Κάποιες φορές οι γυναίκες κυοφορούν νεκρά παιδιά ή με σοβαρά προβλήματα που θα μπορούσαν να έχουν διαγνωστεί σε ένα πολύ πιο πρώιμο στάδιο. Οι γάμοι ανάμεσα σε συγγενείς που ανήκουν στην ίδια φυλή επιβαρύνουν τις επιπλοκές. Η προτίμηση στα αρσενικά παιδιά είναι εμφανής, ενώ ακόμα και σήμερα συχνά «ενοχοποιείται» η γυναίκα για το φύλο του παιδιού. Όλα αυτά οδήγησαν αθροιστικά τους μητρικούς θανάτους να ξεπεράσουν τους 400 ανά 100.000 γεννήσεις, όταν στην Ελλάδα είναι 3.
Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα μπήκαμε το 2012 σε αυτήν την σκληρή πραγματικότητα για να αναπτύξουμε τις δράσεις μας. Σήμερα γίνονται στην μαιευτική κλινική της οργάνωσής μας, στην πόλη της Κχοστ μόνο, περισσότεροι από 2.000 τοκετοί το μήνα, δηλαδή περίπου το 60% των τοκετών ολόκληρης της περιφέρειας. Οι μητρικοί θάνατοι είναι πλέον μονοψήφιοι για όλο το χρόνο. Η τεράστια αναστροφή της κατάστασης που πραγματοποιήθηκε στην παροχή ιατρικής φροντίδας μεγάλωσε και τις απαιτήσεις σε υποδομές. Εδώ απασχολήθηκα ως υπεύθυνος έργου. Γρήγορα φτιάξαμε μια προσηλωμένη ομάδα, μαζί με ντόπιους μηχανικούς, εργοδηγούς, ειδικευμένους και ανειδίκευτους εργάτες για τη δημιουργία 700 τ.μ. νέων θαλάμων, μιας νέας μονάδας νεογνών, ενός κτηρίου αναμονής των συνοδών και ενός νέου στοκ φαρμακευτικού υλικού. Τα έργα αυτά ξεκίνησαν να σχεδιάζονται τον Απρίλη και να κατασκευάζονται τελικά τον Ιούνη του 2017.
Φωτογραφία από τα έργα επέκτασης του νοσοκομείου
Παράλληλα με τις υποδομές, προχωράει η στελέχωση του ανθρώπινου δυναμικού: οι γυναίκες γυναικολόγοι –λόγω θρησκευτικής ερμηνείας που δεν επιτρέπει σε άνδρες γιατρούς να αγγίζουν τις γυναίκες- εκπαιδεύουν ντόπιες συναδέλφισσες τους, ώστε κάποτε το σύνολο της μονάδας να περάσει στην τοπική κοινωνία. Ενημερώσεις στα χωριά και στους συνοδούς των μητέρων κατά την αναμονή στο νοσοκομείο λαμβάνουν χώρα καθημερινά, ώστε να πληροφορηθούν οι κάτοικοι για τις επιπλοκές, τον τοκετό και τον οικογενειακό προγραμματισμό.
Η έμπρακτη αυτή βοήθεια δεν μειώνει μόνο δραματικά τα στατιστικά μεγέθη της μητρικής θνησιμότητας κατά την κύηση, αλλά ταυτόχρονα επιχειρεί στους κόλπους μιας «τραχιάς» κοινωνίας, προκειμένου η έννοια της γυναικείας ζωής να αποκτήσει κάτι από την πανανθρώπινη ουσία της, μέσα από την ιατρική φροντίδα, την πρακτική επιστημονική ενημέρωση και την αξιοπρέπεια.
* Ο Κωστής Πλεύρης είναι πολιτικός μηχανικός. Βρέθηκε στο Αφγανιστάν από τον Απρίλιο έως τον Αύγουστο του 2017 κατά τη διάρκεια της πρώτης του αποστολής με τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα.
