Αστικός μύθος ή πραγματικότητα; Οι παραφιλολογίες και οι θεωρίες συνωμοσίας για τη μυστική υπόγεια Αθήνα είναι από τις αγαπημένες των κατοίκων της πρωτεύουσας. Μπορεί να έχετε περπατήσει πάνω από ένα καταφύγιο και να μην το ξέρετε, καθώς κρύβονται στα πιο απίστευτα μέρη, όπως «κάτω από το πεζοδρόμιο ενός εμπορικού δρόμου στο Κολωνάκι, δίπλα σε μια κοσμική παραλία, κοντά σε ένα πολυσύχναστο πάρκο». Από την Κυψέλη μέχρι την Γλυφάδα, στην καρδιά της πόλης ή σε λόφους και παλιά γερμανικά οχυρά, αν δείτε σκουριασμένες καταπακτές είναι σημάδια ότι κάτι (μπορεί να) υπάρχει από πίσω. Αυτές οι αθέατες πλευρές της πόλης ήταν που ερέθισαν την περιέργεια του αρθρογράφου Κωνσταντίνου Κυρίμη και τον ώθησαν να ανακαλύψει τι κρύβεται κάτω από την επιφάνεια. Με το δίτομο, προς το παρόν, βιβλίο του θέλησε να καλύψει το έλλειμμα καταγραφής και την ξεχασμένη ιστορία των παλαιών καταφυγίων της Αττικής.
Η Popaganda πήγε μαζί του μια βόλτα στην underground Αθήνα...
Κωνσταντίνος Κυρίμης
Τι σας κέντρισε το ενδιαφέρον κι ασχοληθήκατε με τα καταφύγια της Αθήνας; Από μικρός υπήρξα λάτρης της ιστορίας κι από το 2004 μέχρι σήμερα, αρθρογραφώ τακτικά στον ειδικό τύπο. Παράλληλα, οι αθέατες πλευρές της πόλης (υπόγειες εγκαταστάσεις, περίεργα κτίσματα κλπ.) κέντριζαν έντονα το ενδιαφέρον μου. Όταν αντιλήφθηκα, από κάποιες αναφορές στο διαδίκτυο, την ύπαρξη υπόγειων καταφυγίων, ενθουσιάστηκα κι αποφάσισα να τα αναζητήσω. Στην πορεία, διαπίστωσα ότι ελάχιστα μόνο στοιχεία υπήρχαν για αυτά τα καταφύγια, ενώ η σχετική βιβλιογραφία ήταν ανύπαρκτη. Αυτό το εξέλαβα ως ένα είδος «ιστορικής αδικίας» κι έχοντας δημιουργήσει πλούσιο προσωπικό αρχείο από πληροφορίες (περιγραφές χώρων, αυτοσχέδιες κατόψεις, φωτογραφίες, βίντεο) αποφάσισα να τις αρχειοθετήσω υπό τη μορφή βιβλίων, προκειμένου να διασωθεί το ιστορικό αποτύπωμα αυτών των ξεχασμένων χώρων.
Πόσα καταφύγια υπάρχουν στην Αθήνα; Σύμφωνα με τον αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο, κατά την περίοδο 1936-1940 κατασκευάστηκαν στην Αθήνα περισσότερα από 400 δημόσια καταφύγια (ικανά να στεγάσουν 30-40.000 άτομα). Παράλληλα, πολλές εκατοντάδες ιδιωτικά καταφύγια, κτίστηκαν στα υπόγεια πολυκατοικιών. Τα περισσότερα σφραγίστηκαν, έγιναν αποθηκευτικοί χώροι, ή «εξαφανίστηκαν» από μεταγενέστερες οικιστικές και κατασκευαστικές παρεμβάσεις. Ελάχιστα σώζονται ακόμα (συνήθως σε κακή κατάσταση), τελευταίοι, σιωπηλοί μάρτυρες μιας πολυτάραχης εποχής. Ο ακριβής αριθμός τους δεν είναι δυνατόν να εξακριβωθεί, καθώς δεν υπάρχει φορέας που να ασχολείται ενδελεχώς με την συνολική καταγραφή τους. Κάποια από αυτά είναι σχετικά γνωστά στο ευρύ κοινό, όπως αυτά στους λόφους του Αρδηττού και του Λυκαβηττού. Εντούτοις, υπόγεια καταφύγια μπορεί να «κρύβονται» στα πιο απίθανα σημεία. Κάτω από το πεζοδρόμιο ενός εμπορικού δρόμου στο Κολωνάκι, δίπλα σε μια κοσμική παραλία, κοντά σε ένα πολυσύχναστο πάρκο, ή αλλού.
Την περίοδο 1936-1940 κατασκευάστηκαν στην Αθήνα περισσότερα από 400 δημόσια καταφύγια (ικανά να στεγάσουν 30-40.000 άτομα)
Τι είδους; Υπάρχουν πολλά είδη καταφυγίων: Στρατιωτικά ή πολιτικά, ελληνικά ή γερμανικά, ιδιωτικά ή δημόσια, συνηθισμένα ή ειδικών προδιαγραφών, μικρά ή μεγάλα, απλά ή δαιδαλώδη, υπόγεια ή μέσα σε λόφους. Το καθένα έχει τα δικά του χαρακτηριστικά, αν και κάποια κατασκευαστικά στοιχεία, απαντώνται σχεδόν σε όλα τα καταφύγια: θωρακισμένες πόρτες, κεντρικοί θάλαμοι, βοηθητικοί θάλαμοι, προθάλαμοι, στοές, έξοδοι διαφυγής, χώροι υγιεινής, δεξαμενές ύδατος, κ.α.
Σε πολλές στοές καταφυγίων, τμήματα της οροφής είναι έτοιμα να αποκολληθούν.
Μια ιδιαιτερότητα των ναυτικών καταφυγίων, ήταν η θωρακισμένη οροφή τους.
Καταφύγιο στο Σύνταγμα, ελάχιστα μακριά από το κτίριο της Βουλής.
Η κίνηση σε στενές στοές, εν μέσω σκουριασμένων σιδήρων, απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή.
Μπορείτε να μας μιλήσετε για τις τρεις περιόδους των καταφυγίων; Η συντριπτική πλειοψηφία των καταφυγίων κατασκευάστηκε την περίοδο 1936-1940. Ο Ιωάννης Μεταξάς διέβλεψε έγκαιρα την έλευση ενός μεγάλου πολέμου. Έτσι, πέραν των αμιγώς στρατιωτικών προετοιμασιών, ιδιαίτερη βαρύτητα δόθηκε στην κατασκευή υπόγειων καταφυγίων για την προστασία του πληθυσμού των αστικών κέντρων και ιδίως της Αθήνας. Επίσης, διάφορες νευραλγικές υποδομές, όπως στρατηγεία και κέντρα επικοινωνιών, εγκαταστάθηκαν εντός καταφυγίων. Κατασκευάστηκαν πάρα πολλά καταφύγια, σε υπόγεια πολυκατοικιών, σε κρατικά κτίρια, σε νευραλγικές βιομηχανικές εγκαταστάσεις, ή σε δημόσιους χώρους. Εκείνη την εποχή, η ύπαρξη καταφυγίου ήταν υποχρεωτική προκειμένου να χορηγηθεί πολεοδομική άδεια σε ένα κτίσμα. Η επόμενη περίοδος κατασκευής καταφυγίων, είναι αυτή της Γερμανικής κατοχής (1941-44). Οι Γερμανοί κατασκεύασαν πλήθος υπόγειων καταφυγίων, είτε σε σημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος (π.χ. πλησίον αεροδρομίων) είτε σε παράκτιες περιοχές (αναμένοντας μια πιθανή συμμαχική απόβαση). Η κατασκευαστική τους τεχνοτροπία καθιστά πολλά από αυτά αρκετά εντυπωσιακά. Τελευταία περίοδος, είναι η λεγόμενη «ψυχροπολεμική», τις δεκαετίες 1950-60. Τα καταφύγια αυτής της περιόδου είναι λιγότερα και όχι τόσο εντυπωσιακά σε μέγεθος και ποιότητα κατασκευής. Έκτοτε, η κατασκευή καταφυγίων (σε ευρεία κλίμακα) παύει.
Τα περισσότερα καταφύγια εποπτεύονταν τακτικά από τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες, μέχρι και τις δεκαετίες του 1980-90. Έκτοτε, ο έλεγχος χαλάρωσε αισθητά. Μοναδική εξαίρεση είναι το κτίριο στην οδό Κοραή 4, που έχει γίνει τόπος ιστορικής μνήμης.
Πώς εντοπίσατε τα καταφύγια και πόσο εύκολη ήταν η όλη διαδικασία πρόσβασης σε αυτά; Δεδομένου ότι δεν υπάρχουν επαρκείς και συγκεκριμένες πληροφορίες για αυτούς τους χώρους, η ανεύρεσή τους είναι μια περιπέτεια από μόνη της. Μερικοί τρόποι ανεύρεσης πληροφοριών είναι η έρευνα σε ιστορικά αρχιτεκτονικά ή στρατιωτικά αρχεία, η ανταλλαγή πληροφοριών με άλλους ερευνητές, οι μαρτυρίες κατοίκων και η επιτόπια αναζήτηση σε συγκεκριμένες περιοχές. Ακόμα και να βρεθεί ένα καταφύγιο, η περιπέτεια δεν τελειώνει εκεί. Αρκετές φορές υπάρχει φυσική αδυναμία πρόσβασης (π.χ. μπαζωμένη ή οξυγονοκολλημένη είσοδος). Εκεί πρέπει να επιστρατευτούν «ανορθόδοξες» μέθοδοι. Σε άλλα καταφύγια που ανήκουν στο δημόσιο ή σε ιδιώτες, απαιτείται μια χρονοβόρα διαδικασία, προκειμένου να αποκτηθεί η απαραίτητη άδεια εισόδου -με τη θετική απόκριση, να μην είναι πάντα δεδομένη. Πρόκειται για μια σύνθετη διαδικασία που απαιτεί υπομονή, επιμονή, τακτ και επικοινωνιακές δεξιότητες.
Υπάρχουν ενεργά καταφύγια; Τα περισσότερα καταφύγια εποπτεύονταν τακτικά από τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες, μέχρι και τις δεκαετίες του 1980-90. Έκτοτε, ο έλεγχος χαλάρωσε αισθητά και τα περισσότερα καταφύγια σταμάτησαν να δέχονται την επίσκεψη των αρμόδιων αρχών -όχι αδίκως, κατά τη γνώμη μου. Κάποια παραμένουν «ενεργά», αν και ο χαρακτηρισμός είναι μάλλον τυπικός. Η εγκατάλειψη, η έλλειψη συντήρησης και οι εκτεταμένες φθορές στο εσωτερικό τους, τα καθιστά μάλλον μη-επιχειρησιακά. Στο εξωτερικό, αντίστοιχοι χώροι έχουν μετατραπεί σε μουσεία, χώρους εστίασης και κέντρα πολιτισμού. Δυστυχώς στη χώρα μας, πάσα σκέψη αξιοποίησής τους, φαντάζει ουτοπική. Μοναδική εξαίρεση είναι το κτίριο στην οδό Κοραή 4, που έχει γίνει τόπος ιστορικής μνήμης, αλλά για λόγους άσχετους με την ύπαρξη καταφυγίου.
Μια θωρακισμένη πόρτα βαρέως τύπου, ελέγχει την πρόσβαση στο εσωτερικό.
Μια ιατρική πολυθρόνα οδοντιάτρου, από τη δεκαετία του 1960, είναι μεταξύ των αντικειμένων που βρίσκονται ξεχασμένα στο καταφύγιο. Η εικόνα της παλιάς ιατρικής καρέκλας, στο μέσο ενός σκοτεινού, υγρού δωματίου, μοιάζει να βγήκε από ταινία τρόμου.
Ό,τι απέμεινε από μια κούκλα, πεταμένη στις σκοτεινές στοές ενός καταφυγίου. Κάποτε κρατούσε συντροφιά σε ένα μικρό κορίτσι, τώρα «αγριεύει» τους επισκέπτες του χώρου.
Ο κεντρικός θάλαμος ενός καταφυγίου ειδικής χρήσεως, που εκτείνεται σε 4 επίπεδα.
Ξεχωρίζετε κάποιο καταφύγιο; Σχεδόν κάθε καταφύγιο έχει τη δική του μοναδικότητα. Άλλοτε είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορία που συνοδεύει την κατασκευή, τη χρήση ή την ανακάλυψή του. Άλλοτε, είναι κάποιο ιδιαίτερο κατασκευαστικό χαρακτηριστικό. Το μεγαλύτερο καταφύγιο που έχω επισκεφτεί είναι ένα θηριώδες και επιβλητικό κτίσμα, στα έγκατα ενός βουνού, που εκτείνεται σε 4 επίπεδα. Φιλοξενούσε πλήθος υποδομών, όπως 4 μεγάλες ηλεκτρογεννήτριες. Για την πλήρη αποτύπωσή του -χαρτογράφηση, φωτογράφηση κλπ- απαιτήθηκε πλήθος επισκέψεων και προχώρησα επίσης, με τη βοήθεια ειδικού, στην δημιουργία ενός τρισδιάστατου ψηφιακού μοντέλου (περιέχεται στον Β’ τόμο της έρευνας). Αλλά και μικρές λεπτομέρειες έχουν χαραχτεί έντονα στη μνήμη μου. Θυμάμαι χαρακτηριστικά μια παλιά ιατρική καρέκλα οδοντιάτρου, να βρίσκεται στο μέσο μιας σκοτεινής και μουχλιασμένης αίθουσας άλλου καταφυγίου, με το όλο σκηνικό να παραπέμπει σε ταινίες τρόμου τύπου Hostel. Σε κάποιο άλλο καταφύγιο, κάποιος είχε κρεμάσει με λεπτό σχοινί, ένα λούτρινο αρκουδάκι, από την οροφή, δημιουργώντας μια ανατριχιαστική εικόνα.
Τι σας έκανε εντύπωση κατά την διάρκεια των ερευνών σας; Στην αρχή, εντυπωσιάστηκα από το γεγονός ότι υπήρχαν τέτοιοι υπόγειοι ξεχασμένοι χώροι. Αργότερα, όσο αποκτούσα μεγαλύτερη τριβή, εντυπωσιάστηκα από το πλήθος τους. Το ιστορικό τους ψήγμα, αν και δύσκολο να εντοπιστεί, είναι ολόγυρά μας. Επίσης, βρήκα πολύ ενδιαφέρον το ιδιαίτερα αυστηρό κανονιστικό πλαίσιο, από το οποίο διέπετο η κατασκευή τους. Υπήρχαν πολύ συγκεκριμένες προδιαγραφές, για κάθε πτυχή των καταφυγίων: για το πλήθος και το μέγεθος των θαλάμων, τη διαρρύθμιση των χώρων, τη φύση των δομικών υλικών, το πάχος των τοίχων, το είδος των θωρακισμένων θυρών. Σκεφτείτε ότι υπήρχαν ειδικές προδιαγραφές, ακόμα και για τις μικρές οπές παρατήρησης («ματάκια») των θυρών. Γενικά, η κατασκευή τόσων πολλών και ποιοτικών καταφυγίων, σε μόλις 4 χρόνια, είναι ένας μικρός άθλος, που μαρτυρά πολλά για εκείνη την ιστορική περίοδο. Τέλος, μου έκανε εντύπωση η ετερόκλητη στάση διαφόρων ατόμων και φορέων, έναντι των καταφυγίων. Άλλοι τα είδαν ως ένα μέρος της ιστορίας μας και προσπάθησαν να τα προστατεύσουν/αναδείξουν, ενώ άλλοι τα θεώρησαν «μπελά», κάνοντας το παν για να τα διατηρήσουν στην αφάνεια, αν όχι να τα καταστρέψουν.
Καταρρίψατε μύθους με την έρευνά σας; Τα καταφύγια, είχαν συνδεθεί στο μυαλό πολλών, με τη λεγόμενη «υπόγεια μυστική Αττική», με την όποια παραφιλολογία ενέχει ο συγκεκριμένος όρος. Πολλοί θεωρούσαν ότι μπαίνοντας σε ένα καταφύγιο, θα μπορούσαν να περιπλανηθούν για αρκετά χιλιόμετρα υπογείως και να εξέλθουν σε διάφορες «μυστικές» τοποθεσίες. Αυτό ασφαλώς δεν ισχύει (τουλάχιστον όχι για τα καταφύγια) δεδομένου ότι κατασκευάστηκαν για την προστασία του πληθυσμού (ή του στρατιωτικού προσωπικού). Ως εκ τούτου, όλοι αυτοί οι χώροι, έχουν πεπερασμένες διαστάσεις, κάτι που αποτυπώνεται και στα σχεδιαγράμματα που έφτιαξα κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου. Εντούτοις, συχνά, όταν ένας μύθος καταρρίπτεται, δημιουργείται ένας άλλος.
Ενδεικτική κάτοψη του κεντρικού καταφυγίου Αθηνών.
Τι θα μάθει κανείς διαβάζοντας τα βιβλία σας για τα καταφύγια; Διαβάζοντας κάποιος το δίτομο έργο μου, θα αποκτήσει μια πρώτη τριβή με το ιστορικό, κοινωνικό, κατασκευαστικό και διοικητικό πλαίσιο των καταφυγίων. Θα μάθει πότε κατασκευάστηκαν, από ποιους, γιατί και πώς. Επίσης, θα μάθει τι απέγιναν στις μέρες μας αυτά τα καταφύγια, το διοικητικό και ιδιοκτησιακό τους καθεστώς, το αντίκτυπο που είχαν τότε στην καθημερινότητα των ανθρώπων και πώς ορισμένα εξ αυτών σώθηκαν από την ιστορική λήθη. Μέσα από αναλυτικά σχεδιαγράμματα, χάρτες και εκατοντάδες έγχρωμες φωτογραφίες, ο αναγνώστης μπορεί να ανοίξει ένα «παράθυρο στον χρόνο» και να περιηγηθεί νοητά στις σκοτεινές στοές τους και στους ξεχασμένους θαλάμους τους. Προσπάθησα να «στήσω» το κάθε κεφάλαιο (έκαστο, αφιερωμένο σε ένα καταφύγιο) ως μια «βιωματική εμπειρία» για τον αναγνώστη, ώστε να νιώθει ότι βρίσκεται μέσα στον χώρο.
Υπάρχει και συνέχεια; Η έρευνά μου συνεχίζεται (βρίσκεται ήδη στον 5ο χρόνο), αλλά ακόμα είναι πολύ νωρίς για να μιλήσουμε για 3ο τόμο.
Που μπορεί κάποιος να βρει τα βιβλία σας; Τα βιβλία μου δεν εκδόθηκαν για εμπορικούς λόγους και έχουν τυπωθεί σε ελάχιστα αντίτυπα. Η όλη εκδοτική απόπειρα έγινε για τη διάσωση της ιστορίας των καταφυγίων και τα βιβλία αυτά, τα προσέφερα αφιλοκερδώς σε βιβλιοθήκες, πολιτισμικά ιδρύματα, δημόσια και στρατιωτικά αρχεία και μουσεία. Συνεπώς, δεν διατίθενται σε βιβλιοπωλεία. Εντούτοις, αν κάποιος ενδιαφέρεται να τα αποκτήσει, μπορεί να επικοινωνήσει μαζί μου στο [email protected]
