Το δύσκολο στην hip hop σκηνή είναι να βρεις ένα σημείο αναφοράς για όλα τα συγκροτήματα και τους διαφορετικούς –και συχνά αντικρουόμενους- MCs. Οι Terror X Crew όμως αποτελούν αυτό που θα λέγαμε κοινός τόπος για την ελληνική σκηνή. Συστάθηκαν το 1992, διαλύθηκαν δέκα χρόνια αργότερα, αλλά χωρίς αμφισβήτηση σημάδεψαν ανεπανόρθωτα το κοινό και τους μετέπειτα «ραψωδούς». Οι δύο πρώτοι του δίσκοι, Γεύση του Μένους και Η πόλις εάλω λειτούργησαν επιδραστικά στην συσπείρωση του κοινού κάτι που το 2001 με τον δίσκο τους, Έσσεται Ήμαρ ανατράπηκε, χαρακτηρίζοντάς τους εθνικιστές, ή ελαφρύτερα θιασώτες του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Η αποχώρηση του Ηχοκράτορα, DJ Alx, σήμανε ουσιαστικά τη δημιουργία του διδύμου Αρτέμης/Ευθύμης και την εξερεύνηση νέων ήχων.
Το 2015 για τον Ευθύμη είναι επετειακό. Γιορτάζει 25 χρόνια που βάζει «στίχους στο μέτρο» ενώ είναι η πρώτη φορά που κυκλοφορεί τη δική του δουλειά, τη δική του εκδοχή, την Εκδοχή Έψιλον. Η συνάντησή μας έγινε μετ’ εμποδίων, παραμονή εθνικής εορτής, με το Παγκράτι να μετατρέπεται σε άβατο λόγω της γνωστής απογευματινής κυκλοφοριακής συμφόρησης και τον χρόνο του ήδη πιεσμένο εξαιτίας των τελευταίων προετοιμασιών πριν την παρουσίαση του δίσκου του, στη Θεσσαλονίκη το περασμένο Σάββατο και την Αθήνα στις 17 του μήνα. Παρ’ όλα αυτά προλάβαμε να πάρουμε το νήμα από την αρχή και να συζητήσουμε για ό, τι σημαίνει το όνομα «Ευθύμης» στην hip hop: TXC, battles, πολιτική και φυσικά, τι έχει μείνει να πει. Απ’ όσο φαίνεται, είκοσι και πλέον έτη αργότερα, υπάρχουν ακόμη πολλά που δεν έχουν ειπωθεί.
Γιατί ασχολήθηκες με τη hip hop; Ασχολήθηκα επειδή μου άρεσε και ηχητικά και νοηματικά αυτό που γινόταν. Μου άρεσε αυτό που άκουγα, τη ρυθμική απαγγελία πάνω στο ρυθμό, αυτά που έλεγαν οι Public Enemy κυρίως που ήταν η αγαπημένη μου μπάντα όταν ήμουν δεκατεσσάρων χρονών. Νομίζω είχα ένα ταλέντο στο να βάζω στίχους στο μέτρο και επειδή είδα ότι το έκαναν κι άλλοι νόμιζα ότι μπορώ να το κάνω καλύτερα, ξεκίνησα.
Και οι Terror X Crew πώς προέκυψαν; Γνωριστήκαμε με τον Αρτέμη και τον Dj ALX την ίδια μέρα, σε ένα πάρτυ. Αν δεν κάνω λάθος, εκείνοι οι δύο συστήθηκαν μέσω του Μεντζέλου και μετά με εμένα μέσω ενός φίλου του Αρτέμη. Αυτό έγινε το ‘92. Τουλάχιστον δύο-τρία χρόνια νωρίτερα έβαζα κάποιους στίχους στο μέτρο, χωρίς να ξέρω ότι κάποιος μπορεί να γράφει μουσική ταυτόχρονα, να το ‘χω ψάξει. Δε με ενδιέφερε κιόλας, πειραματικά το έκανα.
Πώς εξηγείς την επίδραση που είχατε στην σκηνή; Από τη μεριά του ήχου είχαμε πολλές επιρροές από την Αγγλία που δεν υπήρχαν σε άλλα συγκροτήματα της εποχής. Αυτό μας ξεχώριζε. Μπορεί και να ταιριάξαμε πιο πολύ με το mentality, την ψυχοσύνθεση του Έλληνα ακροατή. Ήταν πιο κοντά στα punk ακούσματα που είχαν μέχρι τότε, δεν ήταν τόσο εριστικό -που δεν το πιάνει ο Έλληνας- αλλά επιθετικό, που το προτιμά.
Απ’ την άλλη είχαμε και μεγάλο πυρήνα, ένα graffiti crew που αριθμούσε 200 άτομα. Όποιος έβαφε, έγραφε, έκανε tags στην Αθήνα, έβαζε το TXC από κάτω. Ήταν κοντινοί φίλοι, άνθρωποι με τους οποίους είχαμε επαφές, όχι απλοί γνωστοί. Εγώ γνώριζα πολύ κόσμο από όλες τις περιοχές της Αθήνας που ασχολούνταν με το skate και το bmx και ο Αρτέμης γκραφιτάδες -όσοι υπήρχαν τέλος πάντων τότε. Αποτέλεσμα να έρχεται στις συναυλίες μας ένα πλήθος κόσμου από καλλιτέχνες, αθλητές, άνθρωποι του δρόμου που οι περισσότεροι τώρα έχουν μεταλαμπαδεύσει τις εμπειρίες τους σε νεώτερους και είναι σεβαστοί στο χώρο τους. Αυτή η αλληλεπίδραση ήταν καταλυτικός παράγοντας στο να απλωθεί σε κάθε γειτονιά και πόλη, με αποτέλεσμα το ‘95 να κάνουμε μία συναυλία στη Θεσσαλονίκη, ισάξια με της Αθήνας χωρίς να ξέρουμε κανένα, μόνο τους πέντε που μας κάλεσαν.
Μίλησες πριν για επιθετικούς στίχους που ήταν κι αυτό που «σήκωνε» πιο πολύ το κοινό. Γιατί; Δεν ξέρω, πιστεύω πως είναι εφηβική επαναστατικότητα. Πρέπει να υπάρχει κι αυτό. Το hip hop είναι κλισέ, πρέπει να το πούμε. Είναι μέρος και εκφραστής της ζωής.
Είναι παραπάνω από μουσική; Ξέρεις τι γίνεται; Το hip hop δεν είναι ένα είδος που απλά θα το βάλεις να το ακούσεις και θα τελειώσει. Δεν είναι εικαστικό, προς τέρψιν των αισθήσεων. Κουβαλάει μηνύματα, όχι απλά εκείνα που θα μπορούσε να πει και ένας τροβαδούρος, αλλά που σου δίνουν συνολικά κάποιες οδηγίες για το πώς πρέπει να ζεις και τι να πιστέψεις. Βέβαια όπως έχει αναπτυχθεί, περιέχει πάρα πολλές διαφορετικές απόψεις και πολλές αντικρουόμενες. Αλλά επειδή ο λόγος που περνά είναι πρωταγωνιστικός, το αποτέλεσμα είναι ο ακροατής να αισθάνεται ότι ταυτίζεται γιατί παίρνει έτοιμες ερωτήσεις και απαντήσεις.
Μπορεί να έχει πιο άμεση επιρροή και ιδιαίτερα στο πιο νέο ακροατήριο; Έχει να κάνει με το πόσο θέλεις να ασχοληθείς εσύ ο ίδιος με τη μουσική και πόσο θέλεις να γεμίσεις τον χρόνο σου. Απλά υπάρχει και ένα μεγάλο ποσοστό που ταυτίζεται με τη μουσική, αναζητά πρότυπα, μηνύματα ζωής. Και αυτοί οι άνθρωποι επηρεάζονται, ίσως στην εφηβική τους ηλικία περισσότερο.
Δε φέρνει όμως εσάς, τους παραγωγούς αυτής της μουσικής, προ των ευθυνών σας; Γιατί υπάρχουν συγκροτήματα που επιλέγουν στα τραγούδια τους να μιλούν για τη ζωή στο δρόμο, πώς βλέπουν τους υπόλοιπους. Άλλα όμως έχουν έντονο πολιτικό στίχο, τους ενδιαφέρει να εκφράσουν την άποψη τους. Άλλους ναι, άλλους όχι. Δε θέλω να πω ότι το να γράφεις αποκλειστικά πολιτικά κομμάτια είναι το σωστό, αλλά ούτε και να γράφεις μόνο για τη ζωή στο δρόμο ή battle κομμάτια. Ο καθένας ανακαλύπτει τη δική του ισορροπία ανάμεσα στο τι θεωρεί προσωπική έκφραση και τι κοινωνική παρέμβαση.
Το κάνατε κι εσείς. Σταθήκατε στο πολιτικό νόημα του συγκροτήματος διχάζοντας το κοινό σας. Δεν ξέρω γιατί, πάντως εμείς είχαμε καλή ισορροπία στα χαβαλετζίδικα και στα battle μέσα στα πολιτικά κομμάτια.
Δεν επισκιάστηκε αυτή η ισορροπία; Τώρα που το βλέπεις μετά από 10 και πλέον χρόνια. Επισκιάστηκε για εκείνους που ήθελαν να πιαστούν από αυτό. Όταν σταματήσαμε να πουλάμε επανάσταση, σταμάτησε κι ο κόσμος να αγοράζει δίσκους. Είναι τόσο απλό. Εμείς δίναμε στον κόσμο αυτό που ήθελε, χωρίς να το ξέρουμε, και όταν τελικά αποφασίσαμε πως αυτό που θέλαμε να δίνουμε είναι κάτι διαφορετικό, ο κόσμος δεν ακολούθησε.
Εσάς πώς σας επηρέασε; Μετά ως Αρτέμης/Ευθύμης αλλάζει πάλι το ύφος σας. Εννοείς πώς μας επηρέασε η αποδοχή του κόσμου; Δεν ξέρω αν μας επηρέασε αυτή ή το γενικότερο κλίμα. Δηλαδή παλιότερα μπορεί να θέλαμε να βγάζουμε μόνο χαβαλετζίδικα, μηδενιστικά κομμάτια τα οποία θα έμπλεκαν λίγο από κουλτούρα του δρόμου, πολιτική άποψη, λίγο απ’ όλα. Όταν φτάνεις σε μία ηλικία που δε σε εκφράζει το battle, εκεί σε επηρεάζει. Δεν μπορείς να κρίνεις σε τι ποσοστό φταίει η αντίδραση του κόσμου, η δική σου ωρίμανση ή οι οικονομικές συνθήκες, που παίζουν με τη σειρά τους ρόλο στο τι θα κάνεις.
Το να χαρακτηριστεί όμως κάποιος δίσκος «εθνικιστικός», το να επιλέγεις να γράφεις στο πολυτονικό, επιδέχεται συγκεκριμένης ταύτισης. Στ’ αρχίδια μας το πώς θα ταυτιστεί. Εγώ πιστεύω ότι όποιος έχει αφτιά, θα ακούσει αυτά που πρέπει. Όποιος είναι κολλημένος, θα ακούσει αυτά που θέλει. Μπορείς να βρεις κριτική που δεν πατάει πουθενά πάνω στο δίσκο (σ.σ. Έσσεται Ήμαρ), είναι πολύ απλό. Είναι ελάχιστοι οι άνθρωποι που δίνεις σημασία, εκείνοι που είναι δοκιμασμένοι και έχουν βαρύνουσα άποψη. Δεν είναι σωστό να δίνεις βάση σε ό, τι γράφεται, αρχίζεις και γίνεσαι σκλάβος της κοινής γνώμης και είναι μεγάλο λάθος. Αν νιώθεις ότι έχεις μια ιδιαιτερότητα πρέπει να τη διατηρήσεις, το οφείλεις στη μουσική που υπηρετείς και στην ιστορία του χώρου που σε φιλοξενεί.
Ήταν πολύ λάθος η γενική αντίληψη, ότι έχουμε σχέση με εθνικιστικές οργανώσεις. Οι άνθρωποι μας γνωρίζουν, ξέρουν πολύ καλά ότι δεν ισχύει. Το ότι έχουμε ευαισθησίες γλωσσικές, ιστορικές ανησυχίες, αυτό ναι, ισχύει. Τόσο εγώ, όσο και ο Αρτέμης ανέκαθεν σεβόμασταν την ανθρώπινη ύπαρξη, ειδικά ο Αρτέμης που είναι πολύ πιστός Χριστιανός, αλλά καλύτερα να στα πει ο ίδιος αυτά. Γι’ αυτό εκείνοι που τον έχουν στηρίξει από το 2001 και έπειτα δεν τον θεωρούν ακροδεξιό σε αντίθεση με αυτούς που προσπαθούν να περάσουν μία αριστερή ιδεολογία και βλέπουν ότι υπάρχει ένας mc που τους πατάει στο σβέρκο γιατί είναι πολύ καλύτερος. Δεν μπορούν να βγάλουν μια μπάντα που τα λέει καλύτερα οπότε προσπαθούν να ρίξουν λάσπη.
Ας δουν λοιπόν τι συνεργασίες έχουμε κάνει, κυρίως εγώ και ο Αρτέμης, και από πού κρατάει η σκούφια καθενός και γιατί ήθελαν ή όχι να συνεργαστούν μαζί μας. Είναι κακό να δίνουμε λαβές στους ψυχαναγκαστικούς. Το θέμα είναι να μην αφήνεις χώρο σε εκείνους που θέλουν να πείσουν ότι είσαι το ένα ή το άλλο. Γιατί αυτοί προσπαθούν να ανακαλύψουν μια δική τους ιδεολογία χτυπώντας τη δική σου.
Πώς διέφεραν οι Α/Ε από τους TXC, πέρα από την απουσία του Dj ALX; Δεν πιστεύω ότι υπάρχει διαφορά. Αν εξαιρέσεις μία θεώρηση των πραγμάτων, ότι τόσο καιρό στρέφαμε τον κόσμο σε κάτι που είναι γι’ αυτούς ανούσιο και μάλιστα επικροτείται από τα ΜΜΕ και το κράτος, μόνο και μόνο επειδή δεν ανοίγει το μυαλό. Θα θέλαμε να κάνουμε το κοινό να ακούει καλύτερα, να διαβάζει περισσότερο, να μην παίρνει μασημένη τροφή, να μπορεί να κρίνει τα πράγματα μέσα από την πολυπλοκότητα που συμβαίνουν.
Γι’ αυτό και εμείς ξεκινήσαμε με την ανεύρεση της αρχαιοελληνικής γραμματείας, για να δούμε διαχρονικά πώς η ανθρώπινη φιλοσοφία επηρεάστηκε και πού τα πολιτικά κινήματα βρίσκουν ή ξεφεύγουν από τον άνθρωπο, ο οποίος πρέπει να είναι το κέντρο όλων των ιδεολογιών.
Φτάσατε κάπου; Ότι καλό είναι να παίρνεις από όλες τις ιδεολογίες πράγματα, είτε σωστά ή λάθος για να σε βοηθήσουν να δεις τι μπορεί να εφαρμοστεί από αυτά το 2015 και τι όχι. Δεν καταλήξαμε κάπου, εγώ τουλάχιστον είμαι ακόμη στην ανεύρεση. Βλέπω πως καλό θα είναι οι ιδεολογίες να παίρνουν ως βάση τον άνθρωπο σαν σωματική αλλά και πνευματική οντότητα, να τον σέβονται και να προσπαθούν να βρουν μια κοινωνία αρμονικά οργανωμένη. Όλες όμως οι υπάρχουσες ιδεολογίες κάπου χωλαίνουν.
Αν βάζαμε τους TXC στο 2015, πώς θα ήταν; Τώρα θα φαινόταν σαν κλώνος διαφορετικών συγκροτημάτων. Το σωστό όμως είναι ότι όλα αυτά τα συγκροτήματα που έχουν επηρεαστεί από τους TXC να έχουν επηρεαστεί κι από άλλα συγκροτήματα και να έχουν αναπτύξει όσο το δυνατόν περισσότερο τα δικά τους προσωπικά στοιχεία. Και κάπου εκεί μέσα οι TXC μπορεί να μην έλεγαν τίποτα στο κοινό του ‘15, αλλά στο κοινό του ‘92 είναι αποδεδειγμένο ότι είχαν έντονη επιρροή.
Πάμε τώρα στο κεφάλαιο των battles στη hip hop. Τα battles είναι μία πονεμένη ιστορία. Έχω δει στο εξωτερικό, στην Αγγλία, τη Γαλλία, σε όλες τις ΗΠΑ, στη Γερμανία, όπου οι καλλιτέχνες βγάζουν πραγματικά skills. Εδώ πολεμούν να προλάβουν τον στίχο και να πουν μια εξυπναδούλα για να ενθουσιαστεί το κοινό. Ιστορίες και πολιτικές απόψεις όλοι έχουμε να περάσουμε, αυτό όμως δεν σε κάνει MC. Πρέπει να έχεις τον ρυθμό μέσα σου, να έχεις εξυπναδούλες που να περνούν μήνυμα, να είσαι λίγο ψημένος στη ζωή και να μην αναιρείς αυτά που λες. Θέλει να ‘σαι απ’ όλα. Στην Ελλάδα το επίπεδο είναι Δ’ Ερασιτεχνικό. Είναι ελάχιστοι οι MCs που θα αναδειχτούν και το έχουν κάνει ήδη μέσα από τα γραμμένα τους, οπότε δεν τους ενδιαφέρει.
Τα battle δείχνουν μία γενικότερη κοινωνία εχθρότητας, χωρίς να το δικαιολογώ. Θέλω να παρατηρήσω πως υπάρχει, ότι είμαστε σε μία φυλακή που ο ένας χτίζει το κελί για τον άλλο, αυτό έχω πει στον δίσκο. Φανερώνει ένα μικρό κόμπλεξ κατωτερότητας, είναι κακός τρόπος αυτοπροβολής.
Τι πιστεύεις όμως για την εμπορευματοποίηση του hip hop; Ακόμη κι αυτό γίνεται στρεβλά στη χώρα μας. Κάποια ραπ μέσα σε ένα λαϊκό κομμάτι δε σε κάνουν hip hop, είναι γενικότερη κουλτούρα. Όπως ένα σόλο κιθάρας σε ένα κομμάτι της Γαρμπή, δεν την κάνει heavy metal. Το θέμα είναι πως το ευρύ κοινό δεν έχει αναγνωρίσει το hip hop. Κατά τ’ άλλα, αν κάνεις ωραίο ραπ, βγάλε εκατομμύρια. Απλά στην Ελλάδα δεν προάγεται καλή μουσική και επομένως είναι φυσιολογικό το ραπ που κερδίζει έδαφος να είναι το λαϊκό. Δε θα με χαλούσε οι Razastarr να είναι κάθε Σαββατοκύριακο σε ένα μαγαζί και να βγάζουν εκατομμύρια, γιατί αυτό που κάνουν με αγγίζει. Θα προτιμούσα να δίνουν περισσότερη φαιά ουσία σε αυτό που κάνουν παρά σε κάτι άλλο για να μπορέσουν να επιβιώσουν. Και οι FFC και πολλοί ακόμη. Όπως συμβαίνει στην Αμερική που εκτός από το εμπορικό, πολλά μεγάλα ονόματα έχουν αναγνωριστεί. Οι Cypress Hill, οι N.W.A., όπως έχουν μοιραστεί, οι Wu Tang. Καινοτόμησαν, χάραξαν πορεία και δεν ξέρω αν εγώ θα είχα πέντε μνημειώδεις δίσκους αν εκείνοι ξυπνούσαν το πρωί και πήγαιναν στην οικοδομή, όπως εγώ.
Γιατί πήγες στην ΕΣΗΕΑ στη συνέντευξη Τύπου για τον Παύλο Φύσσα ; Γιατί μου το ζήτησαν εκείνοι που το οργάνωναν.
Ανεξαρτήτως του ποιοι βρίσκονταν; Εννοείται. Από την στιγμή που με κάλεσε ο Tiny Jackal, φυσικά και θα πήγαινα.
Πιστεύεις ότι η ισχύς εν τη ενώσει μπορεί να φέρει κάποια αποτέλεσμα ή εν τέλει δεν ξέρουμε καν ποιο είναι το αποτέλεσμα; Όταν πήγα εκεί δεν ήξερα τι να περιμένω. Το σημαντικό δεν ήταν τόσο η συνέντευξη που δώσαμε αλλά τα τρία, τέσσερα ραντεβού σε κάποια ήσυχα τσιπουράδικα και καφενεία που συμμετείχαν 80, 100 ράπερ. Αυτά ήταν πιο σημαντικά για την σκηνή. Αλλά στο κάτω κάτω δε νομίζω ότι μπορεί να αλλάξει κάτι έτσι εύκολα. Το ότι αντιτασσόμαστε όλοι σε ένα τραγικό γεγονός και στην πολιτική οργάνωση που κρύβεται πίσω του, δε σημαίνει ότι έχουμε τις ίδιες απόψεις και μπορούμε να παίζουμε μαζί. Υπάρχουν προσωπικές διαφορές που δεν έχουν να κάνουν με το γεγονός της δολοφονίας, που δεν μπορούν να ξεπεραστούν, για άλλους λόγους.
Και τώρα βγήκε η Εκδοχή Έψιλον. Ποια είναι αυτή; Είναι η εκδοχή μου. Πώς δηλαδή βλέπει το ραπ ο Ευθύμης, τη μουσική, τον εαυτό του και όχι μόνο αυτό. Από τεχνικής άποψης, υπάρχουν πράγματα που ήθελα καιρό να κάνω. Δηλαδή τρία διαφορετικά ραπ, στο ίδιο κομμάτι στα 70 bpm, ένα rap double time, δεν είχα κάνει ποτέ. Πράγματα που είχα στο μυαλό μου και τα έκανα. Από την άλλη ήταν ένα καλό βήμα για να πω κάποια πράγματα τα οποία όσες φορές και να τα ξεκαθαρίσω, δεν πιστεύω ότι γίνονται αντιληπτά, όπως στο Ακούγομαι, την Φυλακή, το Για τη γενιά μου. Με το Έψιλον, το Α στο Ω και το Δε μ’ αγγίζεις ήθελα να δείξω κάποιες στιχουργικές ικανότητες. Και τη θέση μου μέσα στη hip hop σκηνή ήθελα να ξεκαθαρίσω με τον Πόλεμο, που όσο περνά ο καιρός τόσο το αγαπάω, το Έπος και Έργον.
Πόσο καιρό τον δούλευες; Καθαρά, περίπου 2 χρόνια. Ήξερα από το 2010 ότι θα βγάλω έναν δίσκο που θα λέγεται Εκδοχή Έψιλον και είμαι ικανοποιημένος από το αποτέλεσμα γιατί «έχω προσέξει την κάθε στροφή και την κάθε λέξη».
Με ποιους έχεις συνεργαστεί για την παραγωγή του; Με τον Empne, τον Cenobite, μέχρι να πάει στη Φιλαδέλφεια και τον Λάμπρο Κριτσιμά που είναι drummer αλλά και μουσικός παραγωγός και έχει αναλάβει όλη την μουσική παραγωγή του δίσκου. Κατ’ επιλογήν δική του προσθέτουμε στη σύνθεση κάποιους μουσικούς, τους Λεωνίδα Πετρόπουλο, Κυριάκο Καζάκο, Βάιο Χριστοδούλου. Στο μπουζούκι ο Γιώργος Τσαγκράκας φλιος του Empne.
Τι θα παρουσιάσεις στο Gagarin; Την Εκδοχή Έψιλον όπως έχει διαμορφωθεί στην διάρκεια των ετών. Σε κάθε ένα κομμάτι θα εξηγώ πώς φτάσαμε ως εδώ. Η μία του πλευρά, από τις 4, είναι άλλωστε αφηγηματική.
Ο δίσκος του Ευθύμη «Εκδοχή Έψιλον» κυκλοφορεί από την Chicken Run Records (chickenrunrecords.com)
O Ευθύμης θα εμφανιστεί στο Gagarin (Λιοσιών 205, τηλ. 211 4112500) την Παρασκευή 17 Απριλίου // Τιμή εισιτηρίου: προπώληση 10 ευρώ, ταμείο 12 ευρώ // Σημεία προπώλησης: Viva.gr & τα Viva spots και στο τηλ. 11876, καταστήματα Public & tickets.public.gr, καταστήματα Παπασωτηρίου & tickets.papasotiriou.gr, καταστήματα Ianos & tickets.ianos.gr, καταστήματα Seven Spots, Reload Stores, καταστήματα Media Markt & tickets.mediamarkt.gr
