Τα άγρια άλογα είχαν καλπάσει πολλά χιλιόμετρα εκείνη την άνοιξη του 2019 διασχίζοντας το άνυδρο τοπίο της Αριζόνα, σπίτι των Ινδιάνων Ναβάχο. Αφυδατωμένα και υποσιτισμένα, αναζητούσαν μάταια έναν φυσικό συλλέκτη νερού στους πρόποδες του Gray Mountain. Ώσπου, 200 από τα περήφανα αυτά ζώα παγιδεύτηκαν σε λασπώδη άργιλο. Κι εκεί άφησαν την τελευταία τους πνοή. Ψάχνοντας τη ζωή, βρήκαν τον θάνατο.
Αυτή είναι η σκηνή που έρχεται στο μυαλό του Καρλί ΜακΚλέλαν, υδρολόγου στο Τμήμα Υδάτινων Πόρων της Φυλής Ναβάχο όταν ακούει τη λέξη «ξηρασία». Οι Ναβάχο έγιναν επίσημα πλέον το μεγαλύτερο έθνος ιθαγενών Αμερικανών, με σχεδόν 400.000 πληθυσμό, παίρνοντας την πρωτιά από τους Τσερόκι. «Απλώνονται» σε τρεις νοτιοδυτικές πολιτείες (Αριζόνα, Νέο Μεξικό και Γιούτα), σε έκταση αντίστοιχη με αυτή της Ιρλανδίας. Η γη των Ναβάχο είχε ήδη «δύσκολο» κλίμα. Ειδικά στα νότια είναι παρόμοιο με εκείνο της ερήμου, με μακρά καλοκαίρια ξηρασίας και ήπιους χειμώνες. Έτσι, η κλιματική αλλαγή είχε τεράστιες επιπτώσεις εκεί, όπως καταγράφουν οι επιστήμονες, καθώς οι θερμοκρασίες ολοένα αυξάνονται, ενώ μειώνονται οι βροχοπτώσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα τρεχούμενα νερά στην περιοχή μειώθηκαν τον 20ο αιώνα κατά 98%.
Στα τέλη Ιουνίου, οι υψηλές θερμοκρασίες-ιστορικό ρεκόρ που σημειώθηκαν σε πολλές πόλεις των ΗΠΑ (π.χ. 49 βαθμοί στο Σιάτλ) και του Καναδά (49,6 βαθμοί στο Λάιτον) στoν Βορειοδυτικό Ειρηνικό χαρακτηρίστηκαν από τo Παρατηρητήριο Γης της NASA ως «πραγματικά ασυνήθιστες» και από την αμερικανική Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία ως «ιστορικό και επικίνδυνο» κύμα καύσωνα. Και αυτή είναι μία μόνο έκφανση του πώς αλλάζει τον πλανήτη η κλιματική αλλαγή.
Ωστόσο, τις πιο σκληρές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής υφίστανται συνήθως οι πιο φτωχοί. Οι Ινδιάνοι είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα. Πριν από αιώνες, όσοι δεν εξοντώθηκαν από τους Ευρωπαίους αποίκους, ξεριζώθηκαν βάναυσα από τα πάτρια εδάφη τους: Πρώτα οι λευκοί άποικοι κι έπειτα οι αμερικανικές κυβερνήσεις (των λευκών) τους εξώθησαν σε περιοχές της χώρας όπου κανείς δεν ήθελε να κατοικήσει. Κάποτε τρομοκρατώντας τους, στέλνοντας τον στρατό να λεηλατήσει τη γη και τα σπίτια τους, άλλοτε με τους Νόμους για την Εκτόπιση των Ινδιάνων (1830) και τη Μετεγκατάσταση των Ινδιάνων (1956). Μπορεί για την παραχώρηση τεράστιων εκτάσεων γης στους λευκούς αποίκους, να τους υποσχέθηκαν μια μόνιμη πατρίδα σε βιώσιμο τόπο, όμως στις περισσότερες περιπτώσεις η υπόσχεση αυτή αποδείχθηκε κίβδηλη.
Η κλιματική αλλαγή χτυπά εκείνους που ευθύνονται λιγότερο γι’ αυτή
Έτσι, λοιπόν, σήμερα, αυτές οι ανεπιθύμητες περιοχές στις οποίες οι Ινδιάνοι αναγκάστηκαν να ζήσουν είναι οι πιο σκληρά πληττόμενες από την κλιματική αλλαγή, όπως τόνιζε και πρόσφατο ρεπορτάζ των New York Times. Κι ας είναι οι Ινδιάνοι οι τελευταίοι που ευθύνονται για την κλιματική αλλαγή, όπως αποκάλυψε πρόσφατη επιστημονική μελέτη που εξέτασε χιλιάδες στοιχεία από πολλές πηγές για τα τελευταία 14.000 χρόνια. «Παρόλο που γνωρίζαμε ότι ιθαγενείς Αμερικανοί ζούσαν στη Νέα Αγγλία (σσ: οι σημερινές βορειοανατολικές πολιτείες Κονέκτικατ, Μάιν, Μασαχουσέτη, Rhode Island και Βερμόντ) για τουλάχιστον 14.000 χρόνια με, κατά καιρούς, πυκνούς πληθυσμούς, προς έκπληξή μου ανακαλύψαμε ότι το οικολογικό αποτύπωμα ήταν ουσιαστικά αόρατο», είπε η αρχαιολόγος Ελίζαμπεθ Κλίντον που συμμετείχε στην έρευνα. «Εάν κάποιος δεν γνώριζε ότι υπήρχαν άνθρωποι σε αυτό το κομμάτι γης, θα ήταν σχεδόν αδύνατον να τους εντοπίσουμε στην περιοχή. Μετά την έλευση των Ευρωπαίων, η κοπή και το κάψιμο των δασών σε μεγάλη κλίμακα είναι πολύ ξεκάθαρο στο οικολογικό ιστορικό», συμπλήρωσε.
Και για να μην πάμε τόσο μακριά, μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2019 στο περιοδικό PNAS έδειξε ότι στις ΗΠΑ, η ατμοσφαιρική μόλυνση προκαλείται κατά κύριο λόγο από την κατανάλωση αγαθών και τη χρήση προϊόντων από λευκούς Αμερικανούς, αλλά εισπνέεται δυσανάλογα περισσότερο από μαύρους και ισπανόφωνους Αμερικανούς.
Οι Ινδιάνοι από την Αλάσκα έως τη Φλόριντα, λοιπόν, «αντιμετωπίζουν πολύ σοβαρά προβλήματα εξαιτίας του κλίματος – η τελευταία απειλή στην ιστορία τους που έχει σημαδευτεί από αιώνες πόνου και μετατοπίσεων», έγραφαν οι New York Times. Η γη τους γίνεται μη κατοικήσιμη. «Οι πρώτοι Αμερικανοί βρίσκονται αντιμέτωποι με την απώλεια του σπιτιού τους ξανά».
«Στα βορειοδυτικά του Ειρηνικού, η διάβρωση των ακτών και οι καταιγίδες ‘τρώνε’ τη γη των φυλών, εξαναγκάζοντας κοινότητες ιθαγενών στη μετακίνηση προς το εσωτερικό. Στα νοτιοδυτικά του Ειρηνικού, η έντονη ξηρασία σημαίνει ότι εξαντλείται το νερό για το Έθνος των Ναβάχο. Στην άκρη των βουνών Όζαρκ, δυσχεραίνεται η συνέχιση των παραδοσιακών καλλιεργειών, κι έτσι οι Τσερόκι απειλούνται με απομάκρυνση από την κληρονομιά τους», συμπλήρωνε η εφημερίδα.
Οι Κουίλιουτ έχασαν κυριολεκτικά τη γη κάτω από τα πόδια τους
Πριν από εκατοντάδες χρόνια, ένας από τους τόπους όπου κατοικούσε το Έθνος των Κουίλιουτ, που μετακινούνταν ανάλογα με τον καιρό, ήταν ένα ψαροχώρι 160 χμ δυτικά από το σημερινό Σιάτλ. Το 1885 όμως ο τότε Αμερικανός πρόεδρος Γκρόβερ Κλέβελαντ με μια συνθήκη κομμένη και ραμμένη στα μέτρα των λευκών, υφάρπαξε τη γη των Κουίλιουτ εξαναγκάζοντας τους να περιοριστούν σε ένα τετραγωνικό μίλι εκεί – κι αυτό εκτεθειμένο σε πλημμυρικά φαινόμενα.
Σήμερα, γράφουν οι NYT, οι Κουίλιουτ είναι μια κοινότητα 135 σπιτιών. Λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας, στην περιοχή μαίνονται περισσότερες θύελλες, οι ισχυροί άνεμοι «ρίχνουν» το δίκτυο του ηλεκτρικού και ο μοναδικός δρόμος που συνδέει την κοινότητα με τον υπόλοιπο κόσμο συχνά γίνεται απροσπέλαστος επειδή πλημμυρίζει. Στις αρχές του χρόνου, επισήμαινε το περιοδικό Yes, εκκενώθηκαν επειγόντως σπίτια, η φυλακή, το δικαστήριο, το κοινοτικό κέντρο και το μοναδικό μαγαζί σε έναν οικισμό τους καθώς ο ωκεανός απειλούσε να τα καταπιεί.
Μην έχοντας άλλη επιλογή, οι Κουίλιουτ πήραν τη σκληρή απόφαση να μετοικήσουν προς την ενδοχώρα, λαμβάνοντας σχετική άδεια από το Κογκρέσο. Ο ωκεανός από τον οποίο ανέκαθεν ζούσαν ψαρεύοντας και επιδιδόμενοι στο θαλάσσιο εμπόριο, τώρα είχε μετατραπεί σε απειλή.
Η κοινότητα έλαβε κάποια κρατική βοήθεια για να χτίσει νέο σχολείο, όμως το συνολικό κόστος της μετοίκησης ήταν μακράν υψηλότερο.
Οι πρώτοι κλιματικοί πρόσφυγες των ΗΠΑ
Οι Κουίλιουτ όμως δεν ήταν οι μόνοι που αναγκάστηκαν να ξεριζωθούν. To 2016, η μικρή φυλή Μπιλόξο-Τσιτιμάτσα-Τσοκτόου έγιναν οι πρώτοι «κλιματικοί πρόσφυγες» των ΗΠΑ – η πρώτη φυλή που μετεγκαταστάθηκε πλήρως εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την ελώδη περιοχή τους, το Isle de Jean Charles, στην ακτογραμμή της νότιας Λουιζιάνα όπου είχαν καταφύγει το 1830 για να αποφύγουν την αναγκαστική μετεγκατάσταση υπό τον Νόμο Απομάκρυνσης των Ινδιάνων. Δεν είχαν άλλη επιλογή. Η θάλασσα κατάπινε τη γη που κυριολεκτικά εξαφανιζόταν κάτω από τα πόδια τους, ισχυρές καταιγίδες ρήμαζαν τα σπίτια και τις καλλιέργειές τους. Τα εργοστάσια πετρελαιοειδών και οι ναυπήγηση πλοίων στην περιοχή επιδείνωναν ιδιαίτερα το περιβαλλοντικό πρόβλημα. Από το 1950 και μετά, 98% της γης εκεί είχε χαθεί κάτω από το νερό και μόνο το 25% των κατοίκων παρέμεναν.
«Θα χάσουμε όλη την κληρονομιά μας, όλες τις παραδόσεις μας», έλεγε τότε με πίκρα ο αρχηγός της φυλής Άλμπερτ Νάκιν. «Θα γίνουν όλα πια παρελθόν».
Και οι Μπιλόξο-Τσιτιμάτσα-Τσοκτόου μπορούν να θεωρηθούν από τους τυχερούς. Γιατί έλαβαν 48 εκατ. δολάρια κρατική βοήθεια για να μετεγκατασταθούν. Οι Ινδιάνοι, αν και αυτοί που περισσότερο έχουν πληγεί από την κλιματική αλλαγή, είναι εκείνοι που λαμβάνουν και τη μικρότερη κρατική βοήθεια για να την αντιμετωπίσουν αλλά και για καταστροφές. Οι λόγοι ποικίλλουν και αφορούν στην αμερικανική γραφειοκρατία, αλλά και στο ότι λίγοι είναι ασφαλισμένοι για πλημμύρες λόγω κόστους και ελλιπών χαρτών πρόβλεψης πλημμυρικών φαινομένων.
Εκεί που τα ποτάμια ξεβράζουν νεκρούς σολωμούς
«Το μόνιμα παγωμένο υπέδαφος λιώνει, χωριά βουλιάζουν στην τούνδρα. Δυο χρόνια πριν, εξαιτίας του καύσωνα, το ποτάμι ξέβραζε νεκρούς σολωμούς… Η άγρια ζωή –τα πάντα- έχουν επηρεαστεί [από την κλιματική αλλαγή]. Βρισκόμαστε στο σημείο μηδέν», θα έλεγε ο αρχηγός των Ακιάκ Μάικ Γουίλιαμς τον Απρίλιο στον Indian Country Today. Οι φυλές των Ακιάκ, Κιβαλίνα και Σισμαρέφ κατοικούν στην Αλάσκα και αναγκάζονται να μεταφέρουν τα σπίτια τους, γιατί οι ακτές διαβρώνονται κι εκεί.
Ήδη το 2018 η εθνική έκθεση των ΗΠΑ για το κλίμα διαπίστωνε αυτό που στην Αλάσκα γνώριζαν οι περισσότεροι: η θερμοκρασία στην πολιτεία αυξανόταν με διπλάσια ταχύτητα από ό,τι στην υπόλοιπη χώρα. Στο 87% της περιοχής υπήρχε διάβρωση. Κάποια ποτάμια το χειμώνα δεν παγώνουν πια, κι έτσι για παράδειγμα δεν μπορούν οι φτωχοί κάτοικοι να τα χρησιμοποιήσουν ως δρόμους.
Στις αρχές του 2020, οι Κιβαλίνα, που η γη τους κινδυνεύει να καλυφθεί από το νερό την επόμενη δεκαετία, μαζί με τέσσερις ομάδες ιθαγενών της Λουιζιάνα που το νερό ήδη κατάπιε τους τόπους τους (μία από αυτές οι Μπιλόξο-Τσιτιμάτσα-Τσοκτόου), κατέθεσαν σχετική καταγγελία στον ΟΗΕ. Σε αυτή κατηγορούν την αμερικανική κυβέρνηση για μη ανάληψη δράσης «για απώλεια αρχέγονων πατρίδων, καταστροφή ιερών κοιμητηρίων και κίνδυνο για τις παραδόσεις, την πολιτισμική κληρονομιά, την υγεία, τη ζωή και τον βιοπορισμό». Η κλιματική αλλαγή «διαλύει κοινότητες και οικογένειες», τονιζόταν στην καταγγελία.
Πώς είναι να μην έχεις σπίτι σου τρεχούμενο νερό;
Ας ξαναγυρίσουμε, όμως, στην περίπτωση των Ναβάχο. Το 40% του μεγαλύτερου αυτό έθνους Ινδιάνων δεν έχουν τρεχούμενο νερό στα σπίτια τους. Όχι απλώς πόσιμο νερό. Νερό. Γενικά. Σε μερικές κωμοπόλεις, το ποσοστό αυτό φτάνει το 90%. Το 30% δεν έχουν πρόσβαση σε πόσιμο, καθαρό νερό.
Οι άνθρωποι αυτοί λοιπόν αναγκάζονται να οδηγούν δεκάδες χιλιόμετρα μακριά για να στηθούν σε μια ουρά που κανείς μας δεν φανταζόταν πως μπορεί να υπάρχει τον 21ο αιώνα: στην ουρά για νερό.
«Χρησιμοποιώ το ίδιο νερό τουλάχιστον πέντε ή έξι φορές πριν το πετάξω. Είναι πολύ βρώμικο, αλλά αλλιώς θα ξέμενα από νερό σε λιγότερο από μία εβδομάδα. Και δεν βγαίνω οικονομικά»», θα έλεγε τον Ιούνιο του 2020, κι ενώ ο κορωνοϊός ήδη θέριζε, ο Πέρσι Ντιλ στο Bloomberg Law. Ο Ντιλ οδηγεί μία φορά την εβδομάδα, 30 χιλιόμετρα μακριά, όπου στήνεται σε μια ουρά για να γεμίσει το φορτηγάκι του με βυτία νερού. Το νερό κοστίζει ένα σεντ τα 3,5 λίτρα – και το ποσοστό φτώχειας στους Ναβάχο ξεπερνά το 40%. Καμία έκπληξη, λοιπόν, που τα ποσοστά μετάδοσης του κορωνοϊού στο Έθνος των Ναβάχο ήταν τρεις και τέσσερις φορές μεγαλύτερα από ό,τι στους λευκούς Αμερικανούς.
Η κλιματική αλλαγή έχει επιδεινώσει την κατάσταση, καθώς έχει μειώσει το βρόχινο νερό που χρησιμοποιούσαν. «Θυμάμαι πως όταν ήμουν μικρή, το νερό ξεπηδούσε από τη γη, υπήρχε τρεχούμενο νερό», έλεγε η Ινδιάνα Λοράιν Χέρντερ στη ραδιοφωνική εκπομπή The World το 2018. «Πηγαίναμε τα πρόβατά μας εκεί για να πιουν νερό. Είχαμε και μια πηγή. Αυτά πάνε τώρα». Η Χέρντερ είναι μία από τις ελάχιστες πια βοσκούς (μια παραδοσιακή ενασχόληση) των Ναβάχο, που με το μαλλί των προβάτων φτιάχνουν τις ιδιαίτερες κουβέρτες και χαλιά της φυλής. Πλέον, βρίσκουν με δυσκολία νερό για τα ζωντανά.
Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, η μεγαλύτερη αμερικανική βιομηχανία άνθρακα Peabody Energy Corp κατηγορείται ότι τράβηξε τόσο πολύ νερό από τον υδροφόρο ορίζοντα των Ναβάχο πριν κλείσει το τελευταίο της ορυχείο εκεί το 2019, που πηγάδια και πηγές πόσιμου νερού στέρεψαν. «Η Peabody στέρεψε τον υδροφόρο ορίζοντα για 45 χρόνια, και δεν έχουμε καθόλου νερό», υποστήριξε ο Ντιλ.
Γιατί όλοι μοιραζόμαστε την ίδια ανάσα
Η Peabody κατηγορείται ότι έκανε κάτι πολύ χαρακτηριστικό της δυτικής νοοτροπίας – ότι υπερεκμεταλλεύτηκε τη φύση χωρίς να υπολογίζει τις συνέπειες. Η φιλοσοφία της Δύσης, επηρεασμένη από τη θρησκεία, πάντα έβλεπε τον άνθρωπο ως κάτι ξεχωριστό από τη φύση και απέναντι σε αυτή. Μια θεώρηση σε απόλυτη αντιδιαστολή με τη φιλοσοφία των Ινδιάνων - αλλά και των Αρχαίων Ελλήνων.
«Είμαστε η Γη. Αυτή είναι η κεντρική ιδέα που διατρέχει τη ζωή των Ινδιάνων. Η Γη είναι το μυαλό τον ανθρώπων, όπως εμείς είμαστε το μυαλό της γης. Η γη δεν είναι στην πραγματικότητα ένα μέρος (ξεχωριστό από εμάς) όπου εκτυλίσσουμε ο καθένας το δράμα της μεμονωμένης του μοίρας. Δεν είναι το μέσο της επιβίωσής μας, ένα σκηνικό για τις υποθέσεις μας… Είναι μέρος της ύπαρξής μας, δυναμικό, σημαντικό, αληθινό. Είναι ο εαυτός μας»: Έτσι αντιλαμβάνεται η Ινδιάνα Πάουλα Γκουν Άλεν τη σχέση των γηγενών πρώτων κατοίκων της Αμερικής με τη φύση.
Οι σημερινοί Ινδιάνοι αρνούνται να ταριχευτούν σε μια μουσειακή, ρομαντικοποιημένη εικόνα «περιβαλλοντικά φιλοσοφημένων» ιθαγενών. «Δεν είμαστε μόνο σύμβολα… Δεν είμαστε ένα ακόμα συστατικό στην έθνικ κουζίνα. Έχουμε επιστημονική γνώση από τη μακρόχρονη παρατήρηση των λαών μας, από το τι έχουν περάσει οι λαοί μας για να επιβιώσουν και να προσαρμοστούν στις αλλαγές που μας επιβλήθηκαν», είπε ο πρόεδρος της φυλής Μακάχ της Ουάσιγκτον Μίκαν ΜακΚάρτι στο Scientific American - ένας από τους πολλούς επικεφαλής φυλών που έχουν γίνει μπροστάρηδες στη μάχη εναντίον της κλιματικής αλλαγής.
Για παράδειγμα, στη φυλή Κουινόλτ μελετούν πώς η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσει την προσπάθειά τους να επαναφέρουν τους σολωμούς στον Ποταμό Κουινόλτ, που αποτελούν βασική τροφή τους και κορωνίδα του εμπορίου τους. Ο υδρολόγος των Ναβάχο ΜακΚλίλαν που αναφέραμε στον πρόλογο συνεργάζεται με τη NASA για την ανάπτυξη ενός επιστημονικού Εργαλείου Αξιολόγησης Βαθμού Ξηρασίας. Και Ινδιάνοι της Αλάσκα άσκησαν έφεση στις 29 Ιουνίου σε απόφαση κρατικού δικαστηρίου που ενέκρινε άδεια ποιότητας νερού για χρυσωρυχείο, υποστηρίζοντας ότι το δικαστήριο δεν εντρύφησε στον κίνδυνο για τα γειτνιάζοντα με το ορυχείο ύδατα.
Πολλοί επίσης αναμένουν να δουν αν ο διορισμός μιας Ινδιάνας, της Ντεμπ Χαάλαντ, στο υπουργείο Εσωτερικών από τον Αμερικανό πρόεδρο Μπάιντεν θα σημάνει βελτίωση στην αντιμετώπιση των Ινδιάνων από το αμερικανικό κράτος.
Η κλιματική αλλαγή χτυπάει πρώτα και πιο σκληρά τους φτωχούς, όπως στην περίπτωση των Ινδιάνων, όμως στο τέλος κανείς δεν θα μείνει στο απυρόβλητο. Όσα τείχη κι αν κάποιοι χτίζουν για να ανακόψουν τη ροή (και) των κλιματικών προσφύγων προς τις εύπορες χώρες τους. Γιατί όπως είχε πει κάποτε ο Αρχηγός Σιάτλ των Σουκουμά και Ντουβάμ: «Όλα τα πράγματα μοιράζονται την ίδια ανάσα. Το θεριό, το δέντρο, ο άνθρωπος. Ο άνεμος μοιράζεται το πνεύμα του με όλη τη ζωή που στηρίζει».
