«Η Δίκη Σουάρεφ»: Μια ακραία παρωδία της ελληνικής πραγματικότητας, από τον Χρήστο Χωμενίδη

Η ιστορία του δικαστικού μυθιστορήματος είναι μακρά και τα ίχνη της μοιάζουν να χάνονται στα βάθη του χρόνου, αλλά στη σύγχρονη εποχή είναι μάλλον αγγλική και γαλλική επινόηση. Πάντως, κατά τον 17^ο και τον 18^ο αιώνα, οι συνθήκες φαίνεται ότι είχαν ωριμάσει αρκετά για αυτό το νέο μεικτό αφηγηματικό είδος που θα συνδύαζε πραγματικά γεγονότα αντλημένα από τις δίκες της εποχής, μαζί με τη μυθοπλασία. Άλλωστε, οι λανθασμένες κατηγορίες, η πιθανή καταδίκη ενός αθώου, η ενδεχόμενη δικαστική πλάνη, θα συμπλήρωναν ιδανικά το μυστήριο, το έγκλημα και την αναζήτηση του ενόχου που απασχολούσε το επίσης νέο είδος μυθοπλασίας: το αστυνομικό μυθιστόρημα.   

Ένα τέτοιο παράδειγμα νουβέλας υψηλών λογοτεχνικών αξιώσεων είναι ο «Ζωντανός νεκρός» (1874) του Ουίλκι Κόλλινς (του χαρισματικού Άγγλου συγγραφέα της «Γυναίκας με τα άσπρα» και της «Φεγγαρόπετρας) που θα διέπρεπε και σε αυτό το νέο λογοτεχνικό στοίχημα. Η κεντρική ιδέα του έργου, ανάγεται σε μια αληθινή υπόθεση που απασχόλησε το 1819 τη Δικαιοσύνη στην Αμερική - την πρώτη αποδεδειγμένη δικαστική πλάνη στην ιστορία των Η.Π.Α..

Αυτή η ιστορία προσφέρει τον καμβά πάνω στον οποίο ο Ουίλκι Κόλλινς συνθέτει τη μυθοπλασία του, που θεωρείται το πρώτο δικαστικό θρίλερ. Και μέσα από αυτήν, αναπτύσσει την κριτική του για τις εγγενείς αδυναμίες της Δικαιοσύνης. Ένας δικηγόρος που πάσχει από υπερκόπωση, μια δίκη που εξελίσσεται σε παρωδία, και -ακόμα- μία αισθηματική περιπέτεια, αποτελούν την πρώτη ύλη αυτής της συναρπαστικής μυθιστορηματικής σύνθεσης. Όπως, λοιπόν, ο Έντγκαρ Άλαν Πόε θα επινοούσε την αστυνομική ιστορία με τον ντετέκτιβ Ωγκύστ Ντυπέν να γίνεται το αρχέτυπο του ιχνηλάτη του εγκλήματος, έτσι και ο Κόλλινς θα δημιουργούσε ένα έργο-πρότυπο για αυτό το νέο είδος μυθοπλασίας. Έπειτα από αυτόν, θα ακολουθούσαν όχι μόνο αρκετοί μιμητές, αλλά και κάποιοι σημαντικοί επίγονοι.

Η Άννα Κάθριν Γκριν ήταν κόρη ενός διάσημου δικηγόρου υπεράσπισης. Και με το πρώτο της βιβλίο «The Leavenworth Case» (1878), μία ιστορία φόνου με χαρακτηριστικά δικαστικού θρίλερ, θα εισήγαγε αρκετές καινοτομίες στην πλοκή: ο πλούσιος που δολοφονείται λίγο πριν αλλάξει τη διαθήκη του, η χρήση των εγκληματολογικών στοιχείων, ο πρωταγωνιστής δικηγόρος που ερωτεύεται την πελάτισσά του.

Κάτι ανάλογο, θα γινόταν και στην περίφημη «Υπόθεση Παραντάιν» (1933) του Robert Smythe Hitchens, που θα γινόταν η ομώνυμη ταινία του Άλφρεντ Χίτσκοκ. Εδώ, μια ιδιαίτερα γοητευτική γυναίκα, η κυρία Παραντάιν, κατηγορείται ότι δηλητηρίασε τον ηλικιωμένο και τυφλό σύζυγό της. Ο φημισμένος δικηγόρος που αναλαμβάνει την υπεράσπισή της, αν και έχει έναν ευτυχισμένο γάμο, αρχίζει να την ερωτεύεται ανεξέλεγκτα. Και έπειτα από έναν δραματικό δικαστικό αγώνα, με συγκλονιστικές συγκρούσεις και αποκαλύψεις, η κατάληξη θα είναι τραγική.

Στη δεκαετία του 1950, έρχεται «Η ανατομία ενός εγκλήματος», για να ξεπεράσει σε πωλήσεις όλα τα νομικά θρίλερ, ενώ θα μεταφερόταν στον κινηματογράφο από τον Όττο Πρέμιγκερ με επίσης τεράστια επιτυχία. Γράφτηκε το 1958 από ένα δικαστή του Ανώτατου Δικαστηρίου του Μίσιγκαν, με το ψευδώνυμο Robert Traver. Πρόκειται για ένα πρωτοποριακό έργο που πραγματευόταν θέματα ταμπού για την εποχή εκείνη, όπως το σεξ και ο βιασμός, το οποίο ανέβασε τον πήχη των νομικών θρίλερ – επιφυλάσσοντας μάλιστα ένα αξιομνημόνευτο φινάλε.

Ώσπου, το 1960 εκδόθηκε το μυθιστόρημα-σταθμός: «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια». Η βραβευμένη με Πούλιτζερ, Χάρπερ Λη, βάζει τον πρωταγωνιστή της κλασικής ιστορίας της, έναν δικηγόρο, να υπερασπίζεται έναν νεαρό μαύρο ο οποίος κατηγορείται για τον βιασμό μιας λευκής. Ανάμεσα στα άλλα εμπόδια, εκείνος πρέπει να αντιμετωπίσει τους συμπολίτες του και να εξηγήσει στα δυο παιδιά του πόσο σημαντική είναι για το μέλλον αυτού του αδυσώπητου τόπου, το να κερδίσει την υπόθεση. Αλλά, είναι μέσα από αυτά τα παιδικά μάτια που η Χάρπερ Λη εξερευνά, με εντιμότητα και χιούμορ, τον παραλογισμό της στάσης των ενηλίκων, τις φυλετικές και κοινωνικές διακρίσεις στον Αμερικανικό Νότο της δεκαετίας του ’30, την προκατάληψη, τη βία και την υποκρισία. Και απέναντι σε όλα αυτά, υπάρχει το σθένος ενός ανθρώπου που αγωνίζεται για δικαιοσύνη.

Χρήστος Χωμενίδης
Η δίκη Σουάρεφ
Εκδόσεις: Πατάκη
Σελίδες: 424

Με αυτήν την ιδιότυπη μυθιστορηματική παράδοση, συνδιαλέγεται με άνεση το αριστοτεχνικό έργο του Χρήστου Χωμενίδη με τίτλο «Η δίκη Σουάρεφ». Ένα χειμωνιάτικο σούρουπο, εμφανίζεται σε ένα δικηγορικό γραφείο ο Εδμόνδος Σουάρεφ. Μεγαλέμπορος μουσικών οργάνων, ηχητικών μηχανημάτων και εγκαταστάσεων, ο μεγαλύτερος στην Ελλάδα, ο Σουάρεφ αποκαλύπτει στον δικηγόρο ότι πριν από σαράντα χρόνια δολοφόνησε έναν άνθρωπο. Και ζητάει να παραδοθεί στη Δικαιοσύνη. «Αδύνατον να δικασθείτε» του απαντάει εκείνος. «Όλα τα εγκλήματα στην Ελλάδα, και τα ειδεχθέστερα ακόμα κακουργήματα, παραγράφονται με την παρέλευση είκοσι ετών...». «Θα δικαστώ. Θα με δικάσετε εσείς!» ανακοινώνει ο Σουάρεφ. Ακολούθως, αρχίζει να ξετυλίγεται η ιστορία. Μόνο που ο Χρήστος Χωμενίδης -με όχημα το δικαστικό μυθιστόρημα- δημιουργεί μία ευφυέστατη παρωδία του, και μέσα από αυτήν, μας παραδίδει –εν τέλει- μια ολοκληρωμένη κωμωδία της σύγχρονης Ελλάδας.

Έχει ενδιαφέρον ότι η «Δίκη Σουάρεφ» συντηρεί -με επιδεξιότητα- ένα κλίμα αστυνομικής πλοκής, για να εξελιχθεί σταδιακά σε μια υπέροχη παρωδία αυτού καθ’ αυτού του δικαστικού μυθιστορήματος και -κατ’ επέκτασιν- της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας του νεοελληνικού βίου. Μια παρωδία αιχμηρή, κυνική, αλλά πέρα από τα συνήθη κλισέ, επιδέξια και ανελέητη – μέχρι τέλους.

Στην ουσία, ο Χωμενίδης αποδεικνύεται για ακόμη μία φορά ασυνήθιστα επινοητικός ως μυθοπλάστης, εκτός από εξαιρετικός λογοτέχνης – κάτι που μπορεί να ειπωθεί, χωρίς την παραμικρή διάθεση υπερβολής. Κάποτε οι λογοτέχνες αγόραζαν μύθους από μυθοπλόκους, περίπου με την ίδια έννοια που οι σκηνοθέτες αγοράζουν σενάρια από σεναριογράφους. Και αυτό σημαίνει ότι δεν είναι ο μύθος το κύριο χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας, αλλά η τέχνη του λόγου, η ικανότητα δηλαδή του λογοτέχνη (του τεχνίτη του λόγου) να χρησιμοποιεί τα δομικά υλικά του λόγου για να φτιάξει με αυτά δομές πρωτότυπες και ενδιαφέρουσες.

Αυτό, ωστόσο, αφορά τους ειδήμονες και τους κάθε λογής ευαίσθητους στην -μέσω του λόγου- έκφραση νοημάτων και συναισθημάτων. Για τους υπόλοιπους, δηλαδή τους περισσότερους, η λογοτεχνία θα συντηρεί το ενδιαφέρον της ως η τέχνη της αφήγησης ενός μύθου, μιας ιστορίας – ανεξάρτητα από τις δομές που επιβάλλει η αισθητική.

Αλλά, στην περίπτωση του Χρήστου Χωμενίδη, συμβαίνουν και τα δύο: συνυπάρχει επιδέξια η μυθοπλασία με την λογοτεχνία. Και κάπως έτσι, προκύπτει ένα έργο που καταφέρνει κάτι το οποίο στις μέρες μας τείνει να λησμονηθεί: συναιρεί, μοναδικά, τον ευρηματικό μύθο με την πραγματική τέχνη του λόγου… 

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Ουίλιαμ Σ. Μπάροουζ
Δυτικές χώρες
Μετάφραση: Γιώργος Μπέτσος
Εκδόσεις: Τόπος
Σελίδες: 368

Είναι ίσως ο πιο απρόβλεπτος μεταπολεμικός συγγραφέας της Αμερικής, ο οποίος μπορούσε να δοκιμάζει όσο ελάχιστοι τα όρια του ρεαλισμού -και επομένως τις δυνατότητες της αναπαράστασης- μέσα από την αποσπασματικότητα, την εξωφρενική διακωμώδηση, το μαύρο χιούμορ και τις ακραίες εμπειρίες. Οι «Δυτικές Xώρες», το τελευταίο μυθιστόρημα που έγραψε ο Ουίλιαμ Μπάροουζ, διαθέτει ίσες δόσεις καυστικότητας και νοσταλγίας. Αυτό το εκρηκτικό κοκτέιλ αυτοβιογραφικών περιστατικών και αλλόκοτης αιγυπτιακής θεολογίας, που αναμειγνύει πολεμικές ταινίες με πορνογραφία, αναφορές στον Κάφκα και στον Μέιλερ, έρχεται να επικυρώσει το γεγονός ότι o Μπάροουζ δίκαια θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους και πιο απρόβλεπτους σύγχρονους Αμερικανούς συγγραφείς.

Μιχάλης Μαλανδράκης
Δυναμώστε τη μουσική, παρακαλώ
Εκδόσεις: Πόλις
Σελίδες: 264

Μεγαλώνοντας, ο Χάρης Αλεξιάδης ενδιαφέρεται όλο και πιο πολύ για τα σπουδαία, κοσμοϊστορικά γεγονότα. Χρόνια αργότερα, αυτό το άγουρο ενδιαφέρον γίνεται επάγγελμα. Ύστερα από μια σύντομη θητεία στον αθηναϊκό Τύπο, η παράλληλη άνοδος της ιδιωτικής τηλεόρασης θα του προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία: να βρεθεί στο Σαράγεβο τον Ιούνιο του 1992, ως πολεμικός ανταποκριτής ενός νέου μεγάλου καναλιού, και να καλύψει τις συγκρούσεις που ακολούθησαν την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Το «Δυναμώστε τη μουσική, παρακαλώ» είναι ένα μυθιστόρημα για τα μεγάλα μεγέθη που δεν μεταβολίζονται από το άτομο, για την ομορφιά και τη φασαρία ως στιγμιαίο αντίδοτο σε όλα εκείνα που δεν θεραπεύονται και για όσους επιζητούν την ένταση της μουσικής τόσο δυνατά ώστε να καλύπτει τα πάντα.

Μπενχαμίν Λαμπατούτ
Maniac
Μετάφραση: Αγγελική Βασιλάκου
Εκδόσεις: Δώμα
Σελίδες: 405

Το «Maniac» αποτελείται από τρία μέρη με θεματική σύνδεση, μια συλλογή τριών εκτενών διηγημάτων με μια σχετική αυτονομία, που ως πρωταγωνιστές έχουν τρία σπουδαία και σπάνια μυαλά: τον Αυστριακό φυσικό Πάουλ Ερενφεστ, τον Ούγγρο πολυεπιστήμονα Τζόνι φον Νόιμαν, και τον Νοτιοκορεάτη Λι Σεντόλ, παίχτη του γκο. Εδώ, ο Λαμπατούτ σκιαγραφεί τα πορτρέτα περιπτώσεων που υπήρξαν μεγάλα μυαλά και ακραίοι άνθρωποι. Έτσι, έπειτα από το «Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο», το «Maniac» του Χιλιανού συγγραφέα μοιάζει να εισάγει ένα νέο υποείδος, αυτό του επιστημονικού ρεαλισμού, σ’ ένα αποτέλεσμα απρόσμενα γοητευτικό, που προκαλεί ίλιγγο…

Τάκης Καμπύλης
Το κόμμα του καλού θεού
Εκδόσεις: Καστανιώτη
Σελίδες: 312

Στον Μάνο Καραργύρη, πενηντάρη, επίκουρο καθηγητή στη Νομική και επαγγελματία της πολιτικής επικοινωνίας, έτυχαν όλα όσα ήθελε: η πρόκληση της δημιουργίας ενός νέου κόμματος με τους καλύτερους δυνατούς όρους, στη χειρότερη στιγμή για το πολιτικό σύστημα, με άφθονη χρηματοδότηση και με υποψήφιο-έκπληξη, σαν εξ ουρανού. Έτυχαν κι όσα δεν ήθελε: η απόρριψη από τη γυναίκα του και τα παιδιά του, η εμπλοκή στην υπόθεση σεξουαλικής κακοποίησης σε βάρος φοιτήτριάς του από γνωστό καθηγητή της Νομικής και, τέλος, αυτά που ένας πενηντάρης φυλάει προσεκτικά κάτω από το χαλί. Στη χριστουγεννιάτικη Αθήνα, που υποφέρει από πρωτοφανή ζέστη και ανομβρία, οι βεβαιότητες του Καραργύρη προοδευτικά διαψεύδονται, οι προτεραιότητες αλλάζουν, ακόμα και τα ερωτήματα, πόσο μάλλον οι απαντήσεις.