«Η Σφακιανή Οθόνη»: Πώς είναι να ζεις και να κοιτάζεις τα σύγχρονα Λευκά Όρη;

Μαριλένα Ζακυνθινάκη, Πορεία στη Μαδάρα, 2017

Τα Σφακιά αποτελούν μία περιοχή που έχει ιστορικά φωτογραφηθεί από δεκάδες επαγγελματίες, φωτογράφους, λαογράφους, μουσικολόγους κι άλλους επισκέπτες οι οποίοι επικεντρώνονταν συχνά στην απόκρημνη γεωγραφία, την ποιμενική ζωή και την ιδέα της παράδοσης.

Φέτος το καλοκαίρι, μια έκθεση συνδιαλέγεται με θεματικές που ανέδειξε αυτή η φωτογραφική παράδοση αλλά ταυτόχρονα διαφέρει σημαντικά από αυτήν, καθώς αποτελεί την πρώτη συλλογική δουλειά που βασίζεται στη ματιά ντόπιων φωτογράφων και όχι ειδικών που επισκέπτονται την περιοχή.

Μανώλης Νικολουδάκης, Πρόβατα στη Δύση, 2017

Ο Κωνσταντίνος Καλαντζής πήγε να ζήσει πρώτη φορά στην περιοχή των Σφακίων το 2006, όταν έκανε επιτόπια έρευνα για το διδακτορικό του στην ανθρωπολογία στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Κατά τον ίδιο, αυτό που είναι σαφές όποιον συνδεθεί με τα Σφακιά είναι ότι το βουνό διαδραματίζει ένα τρομερά σημαντικό ρόλο στο λόγο και τις πρακτικές των ανθρώπων της περιοχής.

«Εμπλέκεται σε συζητήσεις για το τι σημαίνει παράδοση και παρελθόν, αποτελεί πεδίο δουλειάς και αναψυχής για ντόπιους και μη (βοσκούς, ορειβάτες, ποδηλάτες, χιονοδρόμους οι οποίοι συχνά συναντώνται εκεί) ενώ είναι και χώρος μέσω του οποίου άνθρωποι της περιοχής προσεγγίζουν και ενσωματώνουν μία εκδοχή του παρελθόντος τους που συνδέεται και οπτικά με την εικόνα πολεμιστών κατά των Οθωμανών του 19ου αιώνα. Η εικόνα αυτή έχει σχέση με ευρωπαϊκές σημασιοδοτήσεις “του ορεινού” της εποχής οι οποίες άλλωστε συνομιλούσαν ιστορικά με αυτό που θα λέγαμε τοπική κοινωνική αισθητική», εξηγεί ο ανθρωπολόγος.

Η «Σφακιανή Οθόνη» είναι μία φωτογραφική έκθεση που αφορά τη ζωή στα Λευκά Όρη, όπως τη φωτογραφίζουν σήμερα άνθρωποι που κατοικούν στα σύγχρονα Σφακιά της Κρήτης. Ο τίτλος περιέχει τον όρο «οθόνη» καθώς οι περισσότερες από τις φωτογραφίες της έκθεσης πρωτοεμφανίζονται και ανταλλάσσονται σε ψηφιακές οθόνες που επιτρέπουν στους φωτογράφους να δημοσιοποιούν τη δουλειά τους καθημερινά.

Άρτεμις Καρκάνη, Φυγή, 2017

Η μεταφορά των εικόνων αυτών από την ψηφιακή οθόνη στον τοίχο της έκθεσης συνιστά αλλαγή πλαισίου και προσκαλεί το θεατή να προβληματοποιήσει τη διάκριση επαγγελματία-ερασιτέχνη, ιδίως σε ότι αφορά στα όσα μπορεί να προσφέρει η «μη επαγγελματική» φωτογραφία σήμερα στους χρήστες της.

Η διοργάνωση της έκθεσης βασίζεται στο μακρόχρονο διάλογο μεταξύ  φωτογράφων και επιμελητή, ενώ η επιλογή των εικόνων πατά σε συζητήσεις μεταξύ τους δίνοντας έμφαση και στην προτίμηση των φωτογράφων για συγκεκριμένες εικόνες και λεζάντες.

Ο Κωνσταντίνος Καλαντζής θυμάται ότι βρέθηκε στα Σφακιά θέλοντας να καταλάβει εν μέρει πώς άνθρωποι της περιοχής διαπραγματεύονται και βιώνουν την εικόνα της παραδοσιακότητας «και όλων των συνεκδοχών της που έχει η περιοχή στην εθνική και διεθνή ιεραρχία αξιών. Και πρόκειται και κυριολεκτικά για εικόνα, καθώς τα Σφακιά (και η ορεινή Κρήτη ευρύτερα) νοούνται μέσω οπτικών αναπαραστάσεων που αφορούν συχνά σε μαυροντυμένους άντρες σε απόκρημνους τόπους, ενώ παράλληλα αποδίδουν και σημασία στην όψη κάποιου ως παράμετρο κύρους. Εκδοχές αυτών των αναπαραστάσεων της Κρήτης έχουν κυκλοφορήσει ιστορικά σε δεκάδες μέσα, όπως καρτ-ποσταλ, ταξιδιωτικά βιβλία, περιηγητικές αφηγήσεις, και αργότερα διαφημίσεις τροφίμων, τηλεοπτικά σήριαλ, προϊόντα φαγητού, κ.ο.κ». Όπως διαπιστώνει ο ανθρωπολόγος και επιμελητής της έκθεσης, οι παραγωγοί των εικόνων αυτών ήταν κατά βάση άνθρωποι αστικής καταγωγής με πρόσβαση σε κάμερες και τη σχετική τεχνογνωσία και αυτό συνιστά ένα είδος ασυμμετρίας σε σχέση με το πως παράγονται εικόνες της υπαίθρου. 

Αντώνης Γεωργεδάκης. Το πευκόδασος του Άη Γιάννη μετά το πέρασμα της Marchalina hellenica . 2017

Ωστόσο από την αρχή της έρευνας του και μιλώντας για την πρώτη του επαφή με τους ερασιτέχνες φωτογράφους, στα μέσα του 2000, κατέγραφε όχι μόνο ενδιαφέρουσες κριτικές τοποθετήσεις ντόπιων συνομιλητών για την «εικόνα» της περιοχής αλλά και ενδείξεις ότι άνθρωποι της περιοχής παράγουν ενεργά εικόνες από περιστάσεις που έχουν σημασία για αυτούς. 

«Αυτό που ήταν τάση στα μέσα του 2000, και η οποία μάλιστα είχε ίσως ακόμα το χαρακτήρα χόμπι, έγινε μεγάλης ισχύος και μαζικότητας καθημερινό ρεύμα 10 χρόνια μετά με τις φωτογραφίες κινητών τηλεφώνων και αυτό που λέμε μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Και σε αυτό συμμετείχαν τόσο όσοι φωτογράφιζαν από την "προ-ψηφιακή" φάση όσο και δεκάδες νέοι φωτογράφοι. Καθώς βρίσκομαι σε επαφή με την περιοχή εδώ και 12 χρόνια, με περιόδους που περνώ εκεί, έχω την πολυτέλεια να συνομιλώ με παλιούς όσο και με νέους φωτογράφους των οποίων τη δουλειά παρακολουθώ και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης».

Ιωσηφίνα Λεφάκη, Όταν ο μπαμπάς δεν έχει γιο, 2017

Ποιο είναι το στοιχείο εκείνο στη «Σφακιανή Οθόνη» που πιστεύει ο ανθρωπολόγος ότι θα εντυπωσιάσει τον επισκέπτη της περισσότερο; «Η έκθεση αποπειράται ρήξη με μία ιστορική σύμβαση δεκαετιών που θέλει την αναπαράσταση μία αγροτικής περιοχής να βρίσκεται αποκλειστικά στα χέρια "ειδικών" που επισκέπτονται την περιοχή και από αυτό δεν εξαιρώ φυσικά τον εαυτό μου ως ανθρωπολόγο και συγγραφέα κειμένων και εικόνων της περιοχής. Σε ένα πρώτο επίπεδο λοιπόν η έκθεση φιλοδοξεί να αφουγκραστούν οι θεατές το πώς κάτοικοι μιας περιοχής με πλούσια (και ασύμμετρη) ιστορία απεικόνισης συλλαμβάνουν τα κοινωνικά τοπία τους και απεικονίζουν τους κόσμους στους οποίους ζουν καθημερινά. Η έκθεση βασίζεται σε μία περιοχή που από μία άποψη έχει ειδικά ιστορικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά και που δεν είναι γνωστή για την ενασχόληση της με το τεχνολογικό ή το «μοντέρνο» (κάτι που είναι κομμάτι του στερεότυπου παραδοσιακότητας). Ωστόσο τα ερωτήματα που εγείρει αφορούν την «μη-επαγγελματική», ψηφιακή φωτογραφία και τις πολιτισμικές της δυνατότητες πέραν των Σφακίων. Τι σημαίνει για παράδειγμα σήμερα η διάκριση επαγγελματικής και ερασιτεχνικής φωτογραφίας, ιδίως σε σχέση με όσα προσφέρουν οι φωτογραφίες στους χρήστες τους καθημερινά; Τι συνεπάγεται η καθημερινή οπτική αποτύπωση του υλικού κόσμου μας;».

Η έκθεση επίσης θέτει ερωτήματα γύρω από το τι είναι πολιτικά και πολιτισμικά εφικτό μέσω φωτογραφίας, κάτι που ο ανθρωπολόγος μελετά και συγκριτικά με συναδέλφους του σε διάφορα μέρη του κόσμου στο ερευνητικό πρόγραμμα Photodemos για το οποίο εργάζεται. «Τι είναι πραγματοποιήσιμο μέσα στις φωτογραφίες αυτές και ποια τα όρια τους; Τι είδους υποκείμενα και εμπειρίες αποτυπώνουν οι φωτογραφίες; Τι νέες γεωγραφίες συσχετισμών δημιουργούν; Πώς συνομιλούν με παλιότερες εικονογραφικές παραδόσεις; Και βέβαια,-- και αυτό είναι που νομίζω πως εντυπωσιάζει τους θεατές περισσότερο—η έκθεση θέλει να αναδείξει τη δημιουργικότητα και τη δύναμη των κάδρων αυτών».

Γιάννης Ορφανουδάκης, ερίφιον τροχονόμος, 2017

Ποια είναι τα στερεότυπα που ισχύουν και ποια εκείνα που απέχουν από τη σημερινή πραγματικότητα όσον αφορά τη ζωή στην επαρχία, την καθημερινότητα σε ένα μέρος όπως αυτό; Από την αρχή της δουλειάς του  στα Σφακιά, ο Κωνσταντίνος Καλαντζής αντιμετώπισε την έννοια του στερεότυπου ως κάτι που υπερβαίνει το ερώτημα «είναι πραγματικό ή ψευδές;», προσπαθώντας  να μελετήσει τις εμπειρίες που παράγονται μέσα από στερεότυπα.

«Μέσα σε αυτές θα βρει κανείς αστεία, περηφάνεια, αμφιθυμία, κριτική, αποκλεισμό και άλλα. Ένα από τα πράγματα επίσης που διαπίστωσα είναι ότι αυτό συχνά που θεωρούμε ένα (ενιαίο) στερεότυπο (π.χ. αυτό της αγριότητας και παράδοσης) γεννά πλήθος σημασιών, συγκρούσεων και προσδοκιών ανάλογα με το πλαίσιο που κοιτάζουμε ενώ συχνά διέπεται από αντιφατικές επενδύσεις. Παρόμοια, μία καρτ-ποσταλ που απεικονίζει βοσκό της ορεινής Κρήτης του 1980 μπορεί να είναι σήμερα σε διαφορετικά πλαίσια ρετρό απόκτημα, κομμάτι γράμματος από διακοπές στο νότο, αντικείμενο κριτικής από χωριανούς του απεικονιζόμενου που διαβλέπουν παραποιήσεις του φωτογράφου ως και φωτογραφία αγαπημένου προγόνου σε τοπικό σαλόνι. Φυσικά, στη μελέτη του στερεότυπου έχει σημασία να μελετά κανείς τις ασυμμετρίες και τα ζητήματα ισχύος στο ποιος διαμορφώνει και πως παράγονται και καταναλώνονται σχετικές εικόνες». Τα ζητήματα αυτά αναλύει εκτενέστερα σε βιβλίο του που θα εκδοθεί μέσα στο 2019 με τον τίτλο Tradition in the Frame (εκδ. Indiana University Press).

Ενώ η έκθεση φιλοδοξεί να αναδείξει βασικές θεματικές της φωτογραφίας μέσων κοινωνικής δικτύωσης στα Σφακιά επηρεάζεται ταυτόχρονα από παράγοντες όπως η τεχνική διαθεσιμότητα φωτογραφιών αλλά και βιογραφικές διαδρομές της σχέσης μεταξύ επιμελητή και ανθρώπων της περιοχής. Υπό την έννοια αυτή, η «Σφακιανή Οθόνη» ρίχνει φως σε ένα τμήμα της πλούσιας και δημιουργικής φωτογραφίας που παράγεται καθημερινά στα Σφακιά, παρέχοντας απλά μία εικόνα της παραγωγής αυτής η οποία και συνεχίζει ακατάπαυστα σε οθόνες εντός και εκτός της έκθεσης.