Υπάρχει συνταγή -και δοσομετρητής, πρώτων (έμψυχων και μη) υλών-, που φτιάχνουν ένα «επιτυχημένο» φεστιβάλ βιβλίου; Ο Μανώλης Πιμπλής, στο φετινό πλουραλιστικό 4ο Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων 2025, με επίκαιρο θέμα «Το σπίτι μας, ο πλανήτης μας» -το ξαναέστησε πολύ μεθοδικά, έχοντας βεβαίως την εμπειρία των τριών προγενέστερων ετών και δυνατή ομάδα-, έδωσε πειστικές απαντήσεις. Στην αμφίθυμη εκκίνηση μιας τουριστικής σεζόν που σήκωνε σιγά σιγά «κεφάλι» (εμφανής ο αντίκτυπος και του ισραηλο-ιρανικού 12ημερου πολέμου), το φεστιβάλ που έχει βάλει τα Χανιά στο χάρτη του βιβλίου διεθνώς, φιλοξένησε συνολικά 160 ομιλητές από 16 χώρες. Για πέντε ημέρες, στο τέλος του Ιουνίου, η κρητική πόλη μεταμορφώθηκε στο πολυπολιτισμικό «χωνευτήρι» συγγραφέων, ακαδημαϊκών, μεταφραστών, κριτικών λογοτεχνίας, καλλιτεχνών, αλλά και πολιτικών, από την Ελλάδα, την Κύπρο, την Αϊτή, την Αργεντινή, τη Βραζιλία, τη Γαλλία, τις ΗΠΑ, την Ιταλία, την Κολομβία, την Κούβα, τη Μ. Βρετανία. Υπήρξε «άνοιγμα» στη φόρμα – κάποιοι το βρήκαν μαξιμαλιστικό, άλλοι φυσική, αναπόφευκτη εξέλιξη, σε έναν θεσμό που εδραιώνεται. Την πρώτη χρονιά ξεκίνησε με 60 ώρες λόγου και πολιτισμού, τη δεύτερη οι ώρες αυξήθηκαν στις 80, την τρίτη έγιναν 100. Φέτος οι θεματικές συζητήσεις, οι παρουσιάσεις βιβλίων, τα εργαστήρια κ.ά., άγγιξαν τον αριθμό 120!
Αν κρίνει κανείς από τη συμμετοχή -που είναι, κατά τη γνώμη μου, το «κλειδί»- από τις πιο «λαϊκές» (για τον Μίκη Θεοδωράκη) και πολιτικές, έως τις πιο «τεχνικές»-«συντεχνιακές» (με τη συμμετοχή της «αφρόκρεμας» των μεταφραστών και κριτικών λογοτεχνίας), οι εκδηλώσεις -ανάμεσά τους και συναυλίες ή site specific performances- είχανε λόγο ύπαρξης. Τα Χανιά διαθέτουν αποδεδειγμένα εκτός από «διαβασμένο» και «διψασμένο» κοινό. Δεν ξεχνιούνται εύκολα οι ουρές που σχηματίζονταν, λ.χ., περιμένοντας να υπογράψει τα βιβλία του ο κουβανός αστέρας της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας, Λεονάρντο Παδούρα. Ο σπόρος του 2022 «έπιασε» και θεριεύει.
Εκδηλώσεις και πάνελ εκτυλίσσονταν ταυτόχρονα εντός του ιδανικότερου φυσικού «σκηνικού». Στο Μεγάλο Αρσενάλι, στη Φορτέτζα, στη Σκάλα του Αγίου Μάρκου και στο Θέατρο Μίκης Θεοδωράκης -στους τοίχους του τελευταίου προβάλλονταν τα ονόματα και οι φωτογραφίες των ξένων προσκεκλημένων, Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (Πορτογαλία), Άρνε Νταλ (Σουηδία), Αντόνιο Μορέσκο (Ιταλία), Λουσία Λόπεθ Κολ (Κούβα), Κλαούντια Πενιέιρο (Αργεντινή), Πάουλο Σκοτ (Βραζιλία), Μπεν Γουίλσον (Βρετανία), Φάμπιο Στάσι (Ιταλία) κ.ά. Δεν ήξερες ποια εκδήλωση να πρωτοπαρακακολουθήσεις. Και από ποια να βγεις εγκαίρως για να προλάβεις την επόμενη.
Γόνιμος αποδείχθηκε ο τρόπος προσέγγισης της κεντρικής θεματικής (συζητήθηκαν η κλιματική αλλαγή, η σχέση ανθρώπου-φύσης, οι διεθνείς γεωπολιτικές συνθήκες κ.ά., πάντοτε σε αναφορά προς τη λογοτεχνία). Σταχυολογώ τέσσερα μόνο παραδείγματα -υπάρχουν πολλά:
Την εισαγωγική ομιλία του πολυβραβευμένου διαστημικού επιστήμονα Σταμάτη Κριμιζή, ο οποίος εργάστηκε για την κατασκευή των Voyager Ι και ΙΙ. Ο ειδικός, την ημέρα των εγκαινίων -συμπτωματικώς, να σημειωθεί, το Φεστιβάλ συνέπεσε με τα επεισοδιακά θυρανοίξια των Επιδαυρίων με την αμφιλεγόμενη «Αντιγόνη» του Ούρλιχ Ράσε-, κατέρριψε όλους τους παραληρηματικούς ισχυρισμούς του Ίλον Μασκ περί εποικισμού σε άλλο πλανήτη, ως εφικτού σεναρίου, ξεκαθαρίζοντας ότι το μοναδικό «σπίτι» που διαθέτουμε είναι ο πλανήτης γη. Εξ ου πρέπει να τον προσέξουμε ως κόρη οφθαλμού.
Την μαρτυρία της τσέχας κοινωνικής ανθρωπολόγου και συγγραφέως, Ζντένκα Σοκολίτσκοβ, για το αποτύπωμα της κλιματικής αλλαγής στο βορειότερο κατοικημένο σημείο τη γης, όπου τυγχάνει να είναι κάτοικος.
Την περιγραφή του Τέου Ρόμβου, ακτιβιστή και πρωτοπόρο στο κίνημα των Εξαρχείων, μεταξύ άλλων, και της σύντροφου του, Χαράς Πελεκάνου, για το πώς είναι να ζει κάποιος μόνιμα σε ελληνικό νησί σήμερα και για την εξέλιξη του οικο-ακτιβισμού.
Και, τέλος, την συζήτηση για την κανονικοποίηση της ακροδεξιάς στην Δύση -στην πιο αμιγώς πολιτική ίσως προσέγγιση των όσων συμβαίνουν στο «σπίτι» μας-, μεταξύ του ομότιμου καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου, Νίκου Αλιβιζάτου, του ιταλού συγγραφέα-δημοσιογράφου, Νταβίντε Κόπο, του Σταύρου Ζουμπουλάκη, του Μάκη Μαλαφέκα και του Λουί Φιλίπ Νταλαμπέρ (Goncourt Ποίησης 2024, Αϊτή). Υπήρξε εξαιρετικά παραγωγική, κρίνοντας από τις συζητήσεις που παρήγαγε.
Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς. Και τι να πρωτοσχολιάσει. Τη συζήτηση για την πολιτική βιβλίου από εκπροσώπους κρατικών θεσμών -η αίθουσα ήταν κατάμεστη-, η οποία αποδείχθηκε πολύτιμη, γιατί πρωτίστως ανέδειξε το σημερινό αδιέξοδο, παρά τις καλές προθέσεις, τα ευχολόγια και τις διακηρύξεις; Την παρέμβαση -δυστυχώς με βιντεοκλήση, λόγω ατυχήματος- του αγέραστου Ζουλφού Λιβανελί; Από τις πιο πολιτικές στιγμές του φεστιβάλ, αφού ο εξαιρετικά δημοφιλής στην Ελλάδα τούρκος συνθέτης και συγγραφέας ξεκίνησε μιλώντας για τη «γενοκτονία» στη Γάζα - προτού συζητήσει για το νέο βιβλίο του, στη «Ράχη της Τίγρης» (Πατάκης). Κάτι που παραδόξως δεν έκανε, όπως περίμεναν τα στίφη που συνέρρευσαν, ο βραβευμένος παλαιστίνιος σταρ συγγραφέας της διοργάνωσης, Καρίμ Κατάν, παρουσιάζοντας το βιβλίο του «Το παλάτι των δύο λόφων» (Εστία).
Τι να συγκρατήσεις από 120 εκδηλώσεις; Σίγουρα, τις συγκινητικές τιμητικές εκδηλώσεις για δύο «κεφάλαια» των Ελληνικών Γραμμάτων: τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο και τον συγγραφέα-μεταφραστή και διανοούμενο Παντελή Μπουκάλα. Τα αφιερώματα στον Μανόλη Αναγνωστάκη, σε συνεργασία με τον Όμιλο Φίλων του ποιητή, και την σημαντική αρχιτεκτόνισσα Σουζάνα Αντωνακάκη, σε συνεργασία με τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Την Αλίκη Καγιαλόγλου, η οποία συνεπήρε το κοινό με το μπρίο της, στην εμπνευσμένη μουσική παράστασή της «Η θαλασσινή ωδή του Fernando Pessoa και τα fados της εφηβείας μου». Την απολαυστική κουβέντα του Θωμά Κοροβίνη με τη Ρέα Γαλανάκη -έκαναν μοναδικό «δίδυμο»- για το νέο βιβλίο του «Σταυροί στο Ακροθαλάσσι» (Άγρα»). Την παθιασμένη κατάθεση του Στάθη Λιβαθινού για την θεατρική πορεία του και τον πρόωρα χαμένο συνεργάτη του, Δημήτρη Ήμελλο (παρουσιάζοντας το βιβλίο του «Τρεις εποχές» (Πατάκης).
Η πολυβραβευμένη Ρέα Γαλανάκη και ο Θωμάς Κοροβίνης, στο νεώριο Moro μετά την παρουσίαση του βιβλίου του.
Το debate κατά πόσο ήταν ηθικώς «νόμιμο» η Ντόρα Μπακογιάννη να μετέχει σε πάνελ του φεστιβάλ (με θέμα «Το στοίχημα της Οικολογίας», μαζί με τον πρώην υπουργό Γιώργο Σταθάκη), σε μια πόλη που θεωρείται «οικογενειακό φέουδό» της, όπως σχολιάστηκε, και η ένταση που προκλήθηκε, λόγω της παρουσίας μελών περιβαλλοντικών κινημάτων και συλλογικοτήτων υπέρ της Παλαιστίνης, δεν επισκίασαν το εν συνόλω καλό κλίμα και τις ανταλλαγές – στο φόντο «σιγόκαιγε» πάντως το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ. Εκ των δεκάδων ομιλητών της διοργάνωσης, ο Παντελής Μπουκάλας το έθεσε, έχοντας μάλιστα απέναντί του στο κοινό την αδελφή του πρωθυπουργού.
Ποια θα είναι η θεματική του Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων το 2026; «Άγνωστο ακόμα. Τα πράγματα είναι πολύ ρευστά. Πρέπει να δω πού θα καθίσει η μπίλια διεθνώς το φθινόπωρο και αναλόγως θα πορευτούμε», μας απάντησε την τελευταία ημέρα της πετυχημένης διοργάνωσης ο διευθυντής της, Μανώλης Πιμπλής. Υπάρχει η σκέψη να αυξηθούν οι ημέρες της του χρόνου, αλλά και η διάρκεια των εκδηλώσεων με πολυπρόσωπα πάνελ -από μία σε δύο, κάτι αναγκαίο. Υπάρχουν σαφείς πάντως τάσεις και προθέσεις για περισσότερες συνέργειες. Κάτι που αποτυπώθηκε στις εκδηλώσεις με τη συμμετοχή εκπροσώπων του Φεστιβάλ «Oh les beaux jours!» της Μασσαλίας, του Ελληνο-ιβηροαμερικανικού Φεστιβάλ Λογοτεχνίας εν Αθήναις, της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Λεμεσού και του Διεθνούς Διαθεματικού Φεστιβάλ Λογοτεχνίας «Σαρδάμ», στην Κύπρο. Φέτος πάντως ξεκίνησε η συνεργασία με το Φεστιβάλ της Μασσαλίας.
* Πέντε ημέρες στα Χανιά, είτε για να παρουσιάσουν βιβλίο τους είτε προκειμένου να μετάσχουν σε πάνελ και εκδηλώσεις του φεστιβάλ, συναντούσες μεταξύ άλλων τους: Στρατή Μπουρνάζο, Αγγέλα Καστρινάκη, Λίζυ Τσιριμώκου, Μικέλα Χαρτουλάρη, Κλαίρη Μητσοτάκη, Παύλο Παυλίδη, Μαρία Βλαζάκη, Κώστα Αθανασίου, Ντέιβιντ Κόνολυ, Γιάννη Μακριδάκη, Κωνσταντίνο Τζαμιώτη, Θόδωρο Γρηγοριάδη, Γιάννη Δούκα, Δανάη Σιώζου, Πέτρο Τατσόπουλο, Χρήστο Χωμενίδη, Ευγενία Λουπάκη, Γιάννη Μανιάτη, Πέτρο Κόκκαλη, Ξενοφών Κοντιάδη, Γιάννη Μανέτα, Δημοσθένη Κούρτοβικ, Τάσο Σακελλαρόπουλο, Θανάση Πέτρου, Βαγγέλη Καραμανωλάκη, Κατερίνα Σχινά, Κλαίρη Μητσοτάκη, Μιχάλη Μοδινό, Βαγγέλη Χατζηβασιλείου και Δήμητρα Δότση.
