Πώς αντιμετωπίστηκε ο υπερρεαλισμός στην Ελλάδα; Ο υπερρεαλισμός δημιούργησε μεγαλύτερη καχυποψία και αρνητικές αντιδράσεις στην Ελλάδα απ’ότι η ψυχανάλυση. Η ψυχανάλυση γινόταν σ΄ένα γραφείο, το οποίο κάποιος μπορεί να μην είχε πάρει είδηση. Ο υπερρεαλισμός όμως που ήταν σε μορφή δημοσιευμένου κειμένου απέκτησε τεράστια απήχηση, αρνητική όμως. Ο πατέρας μου εξέδωσε την “Υψικάμινο” από τις εκδόσεις Κασταλλία τον Απρίλιο του 1935. Τα 250 αντίτυπα εξαντλήθηκαν μέσα σε λίγο καιρό, λόγω του σκανδάλου που προκάλεσε. Δεν ήταν πολλά, αλλά οι αναγνώστες ήταν πιο λίγοι. Διαβάστηκε πάρα πολύ και το κορόιδεψαν εξίσου πολύ. Το όνομα “υπερρεαλισμός” στην Ελλάδα που το ήξεραν ως “σουρεαλισμό” στην αρχή, είχε αρνητικό πρόσιμο. Θεωρείτο κάτι τρελό και παλαβό, χωρίς να υπάρχει καμία γνώση της πρακτικής αυτού του κινήματος τέχνης. Η όλη ιδέα του πατέρα μου ήταν να εισαγάγει τον υπερρεαλισμό σε αυτόματη γραφή στην πιο καθαρή μορφή της. Όταν, δε, βγήκε και το υπερρεαλιστικό βιβλίο του Εγγονόπουλου, έβγαιναν μέχρι και στις επιθεωρήσεις, όπου η κοροϊδία ήταν απόλυτη. Η αρνητική αντίδραση ήταν τόσο μεγάλη, ώστε και ο Εγγονόπουλος τραυματίστηκε και δεν έβγαζε εύκολα βιβλία. Ο πατέρας μου δεν έβγαλε βιβλίο όλη την υπόλοιπη δεκαετία του ΄30, ενώ είχε έτοιμη τη συλλογη “Ενδοχώρα” από το ΄37.
Με τη χούντα εντάθηκε η κατάθλιψή του. Και γιατί πολλοί από τους πιο στενούς φίλους του ή έφυγαν στο εξωτερικό ή πέθαναν και έτσι έχασε τον κύκλο του. Ο Νάνος Βαλαωρίτης έφυγε στο εξωτερικό, ο Γιώργος Μακρής αυτοκτόνησε, ο Τσαρούχης έφυγε στη Γαλλία, ο Ελύτης στη Γαλλία. Ο πατέρας μου δεν ήθελε να φύγει γιατί πίστευε ότι αν δεν διώκεσαι στη χώρα σου δεν φεύγεις.
Πώς τελικά επιβίωσαν τα πρωτοπόρα υπερρεαλιστικά γραπτά του Εμπειρίκου στη νεοελληνική λογοτεχνία; Η “Ενδοχώρα” βγήκε τελικά το ΄45, λόγω μιας νεαρής ομάδας που έβγαζε το πρωτοποριακό περιοδικό Τετράδιο. Η ομάδα παρέμεινε ζωντανή μέχρι και το ΄50, μετά έφυγαν πολλοί γιατί ήταν άσχημα τα χρόνια στην Ελλάδα, μετεμφυλιακά. Τα χρόνια ΄45-΄47 παρόλα αυτά, που κυκλοφορούσε το Τετράδιο, ήταν η πιο ζωντανή περίοδος. Του προτείναν να εκδόσει την “Ενδοχώρα” ως φίλοι και μάλλον μετά από παρότρυνση της ποιήτριας Μάτσης Χατζηλαζάρου και πρώην γυναίκας του. Ο ίδιος δεν έκανε καμία κίνηση για να το βγάλει. Η “Υψικάμινος” είχε αυτή την υποδοχή που είχε, παρόλα αυτά άρχισαν να τον μιμούνται κρυφά πάρα, πάρα πολλοί και να επηρεάζονται. Άνοιξε έναν δρόμο στη γλώσσα. Είναι γραμμένο στην καθαρεύουσα, αλλά σε μια μεικτή γλώσσα, χωρίς καθαρά καθαρευουσιάνικα στοιχεία, μια απίστευτη μίξη που χρησιμοποιεί και τη δημοτική εντός της. Ο πατέρας μου αρνήθηκε τον ψυχαρισμό και τον δογματισμό του δημοτικισμού. Τόσο άκαμπτη και δογματική είχε γίνει η γλώσσα του Ψυχάρη που αρνιόταν ακόμα και τις διαλέκτους. Τα κερκυραϊκά του Θεοτόκη τα θεωρούσε αίσχος, ενώ υποτίθεται ότι η δημοτική αντλεί από το τοπικό και λαϊκό ιδίωμα της ελληνικής υπαίθρου σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ο Παπαδιαμάντης καταδικάζεται πέρα για πέρα γιατί είναι από τη μια καθαρεύουσα και από την άλλη η καθομιλουμένη της Σκιάθου! Το 1935 που βγαίνει η “Υψικάμινος” η δημοτική έχει καθιερωθεί ως η επίσημη γλώσσα της λογοτεχνίας. Πολλοί κρίνουν αρνητικα ακόμα και τον Καβάφη, για τα λίγα στοιχεία καθαρεύουσας που έχει στην ποίησή του. Εν τω μεταξύ και οι αριστεροί είναι δημοτικιστές και οι ακροδεξιοί είναι δημοτικιστές. Όταν ο Μεταξάς έρχεται στη εξουσία την 4η Αυγούστου 1936, η έκφραση του λαού, η στροφή στα λαϊκά πρότυπα και οι γιορτές που έκανε, εγκαθιδρύουν τη δημοτική.
Ακριβώς έτσι. Ως προς τη γλώσσα. Είναι ίσως πιο καθαρεύουσα και από του Παπαδιαμάντη!
Και ως προς το θέμα επίσης. Οκτώ τόμοι άκρατου, εμμονικού σεξουαλισμού, σκηνή προς σκηνή, γεμάτοι με πάμπολλα φροϋδικα σύμβολα και στοιχεία. Μια αντίδραση ενάντια στην καταπίεση που υπέστη ο ίδιος από την περιθωριοποίηση της ψυχανάλυσης και του υπερρεαλισμού… Απολύτως αυτό, αλλά και μια αντίδραση ενάντια στον πόλεμο. Ο “Μεγάλος Ανατολικός” άρχισε να γράφεται μόλις τέλειωσε ο πόλεμος. Συγκεκριμένα, στις 15 Αυγούστου του ΄45, όταν υπογράφηκε η οριστική παράδοση των Ιαπώνων στο κατάστρωμα του θωρηκτού “Μιζούρι” στον κόλπο του Τόκυο. Εκείνη την εποχή μόλις είχε τελειώσει η ομηρία στην οποία τον είχαν υποβάλλει οι ΕΛΑΣίτες την τελευταία ημέρα του Δεκεμβρίου του ΄44. Τον πιάσανε όμηρο μαζί με τους τελευταίους ομήρους, λίγο πριν την απαγκίστρωση του ΕΛΑΣ από την Αθήνα. Την 31η Δεκεμβρίου, στις 7 το απόγευμα. Τον οδήγησαν στους Μουσταφάδες, ένα χωριό έξω από τη Θήβα.
Όλο το δρόμο ποδαρόδρομο… Και όχι μόνον αυτό. Πιάναν δοσίλογους, ταγματασφαλίτες, στηρίγματα των Άγγλων, φιλελεύθερους δημοκράτες, αλλά και άσχετους, όλους μέσα σε μεγαλη βία με αναρίθμητες εκτελέσεις. Οι οποίες γίνονταν μετά από ανάκριση και μικρή “στημένη” δίκη, που ονομαζόταν “λαϊκό δικαστήριο”. Για κάποιον όπως ο πατέρας μου που το έζησε και ήταν αριστερός, αυτή η ακραία κατάσταση τον έκανε να γίνει αντικουμουνιστής μετά το ΄45. Ο “Μεγάλος Ανατολικός” είναι μια απόλυτη άρνηση οποιασδήποτε κρατικής μορφής κομμουνισμού. Ερμηνεύει την καταπίεση του ανθρώπου, την απελευθέρωση της σεξουαλικότητας έναντι του κρυμμένου σαδισμού που υπάρχει λόγω υπερεγώ και λόγω μετουσίωσης των δημιουργικών στοιχείων σε κάτι σκοτεινό. Όπως ήταν η σταλινική Σοβιετική Ένωση. Αν δεν υπήρχε η ομηρία δεν θα είχε πάρει το μήκος το ατελεύτητο που έχει το μυθιστόρημα.
Ο Λεωνίδας Εμπειρίκος μικρός, η γιαγιά του Στεφανία (μητέρα του Ανδρέα Εμπειρίκου) και ο Ανδρέας Εμπειρίκος στη Γλυφάδα, 31 Αυγούστου 1962. Τη φωτογραφία τράβηξε η μητέρα του Λεωνίδα, Βιβίκα Εμπειρίκου.
Ναι, είναι το απαύγασμα του “Μεγάλου Ανατολικού”. Το πρώτο κείμενο γράφτηκε το ΄58. Μεταξύ όμως του ΄60-΄65 γράφτηκαν τα πιο πολλά. Μετά τον πόλεμο, ο πατέρας μου ήλπιζε, όπως και πολλοί άλλοι οραματιστές, ότι οι άνθρωποι μάθανε πια από τα λάθη τους και ότι τώρα θα έρθει μια εποχή μεγάλης ελευθερίας. Στην Αμερική βλέπουμε μεταξύ 1950-55 να διαμορφώνεται μια νέα γενιά καλλιτεχνών, όπως ο Κέρουακ, ο Γκίνσμπεργκ, ο Μπάροουζ, που εκφράζουν αυτή την ελευθερία, ενάντια επίσης και στον μακαρθισμό, όπου όλοι οι διανοούμενοι ήταν φιμωμένοι. Στην Αμερική βρίσκεται η Νέα Αριστερά, που ενισχύεται από Ευρωπαίους διανοούμενους, οι οποίοι εγκατέλειψαν την Ευρώπη εξαιτίας του πολέμου και δεν σχετίζεται με τον σταλινισμό. Ο πατέρας μου γράφει ένα παρελθοντικό μυθιστόρημα το ΄45, που προβάλλει όμως έντονα το μέλλον. Και περιμένει ότι με την φροϋδική επιστήμη η ανθρωπότητα θα κατορθώσει να ενηλικιωθεί. Το 1951 όμως απογοητεύεται και αρχίζει σιγά-σιγά να πέφτει στην κατάθλιψη. Αναλαμπές έχει με τη συγγραφή της “Οκτάνας”. Το ποίημα “Ο δρόμος” είναι μια προσπάθεια συμφιλίωσης με το συμβάν της ομηρίας του από τον ΕΛΑΣ. Μετά από αυτό, μέσω της Νέας Αριστεράς, ξαναέγινε αριστερός, αλλα όχι κομμουνιστής. Στην “Οκτάνα” λοιπόν φαίνεται όλη του η κοσμοθεωρία. Αφού έγραψε το ομώνυμο ποίημα το ΄65, δεν μπόρεσε να γράψει κάτι άλλο. Η ουτοπία που περιγράφεται εκεί είναι δική του, σε αντίθεση με τον “Μεγάλο Ανατολικό”, μια ουτοπία που οραματίζεται υπαρκτό ιστορικό πρόσωπο, ο Ιούλιος Βερν. Ο Βερν πλαισιώνεται από 4-5 ανθρώπους που είναι όλοι ο Εμπειρίκος, περσόνες του ίδιου σε διαφορετικές φάσεις της ζωής του. Επίσης πρέπει να πω ότι η “Οκτάνα” αρχίζει με τη γέννησή μου. Δεν υπάρχει κανένα κείμενο της “Οκτάνας” πριν τη γέννηση μου. Είναι σημαντικό γιατί γεννιέται μαζί και η ελπίδα ξανά στον πατέρα μου ότι τα πράγματα μπορεί να αλλάξουν.
