«Αλλόκοτες συναντήσεις με φαντάσματα»: Τρεις κλασικές γερμανικές ιστορίες απόκοσμου τρόμου

Τα φαντάσματα είναι κεντρικό μοτίβο στη λογοτεχνία του τρόμου, της γοτθικής παράδοσης και της υπερφυσικής αφήγησης. Σε ουκ ολίγες κλασικές ιστορίες, τα φαντάσματα λειτουργούν όχι μόνο ως μέσον πρόκλησης φόβου αλλά και ως συμβολικές παρουσίες που αντικατοπτρίζουν ενοχές, μυστικά, κοινωνικά ζητήματα και βαθιές ψυχολογικές καταστάσεις.

Όσο για τις καταβολές του υπερφυσικού τρόμου, πρέπει να αναζητηθούν στο αρχέγονο παρελθόν του ανθρώπου, όταν εκείνος μόλις είχε αρχίσει να αυτοπροσδιορίζεται απέναντι σε ένα φυσικό περιβάλλον επιθετικό, αναπόφευκτα καταστροφικό και παράλογο. Κάθε άλλο παρά είναι τυχαίο που οι μυθολογίες αποτελούν τις πρώτες φανταστικές προσπάθειες εκλογίκευσης του κοσμικού μυστηρίου, της ανεξήγητης δηλαδή καταγωγής του είδους μας - της ζωής και του θανάτου.

Είναι, λοιπόν, αναμενόμενο οι τρομακτικές ιστορίες φαντασμάτων να είναι τόσο παλιές όσο η ίδια η ανθρώπινη σκέψη και ομιλία, με τον συναφή μεταφυσικό τρόμο να εμφανίζεται ως η πρώτη ύλη των λαϊκών παραδόσεων όλων των φυλών και να αποκρυσταλλώνεται στα αρχαιότερα τραγούδια, στα ιερά και απόκρυφα κείμενα, στις πρώτες μυθολογίες.

Τόμας Μαν, Άρθουρ Σνίτσλερ, Ούγκο φον Χόφμανσταλ
Αλλόκοτες συναντήσεις με φαντάσματα
Μετάφραση: Γιάννης Κοιλής
Εκδόσεις: Κίχλη
Σελίδες: 144

Οι πρώτες αναφορές σε φαντάσματα εντοπίζονται στη Μεσοποταμία, όπου οι Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι και Ασσύριοι πίστευαν ότι οι νεκροί μπορούσαν να επιστρέψουν ως πνεύματα (gidim) εάν δεν είχαν σωστή ταφή. Αντίστοιχα, στην Αρχαία Αίγυπτο, το πνεύμα (ka) ενός ατόμου, μπορούσε να στοιχειώσει τους ζωντανούς σε περίπτωση που δεν είχαν γίνει σωστά οι ταφικές τελετές.

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν, επίσης, ότι οι ψυχές των νεκρών (είδωλα) μπορούσαν να εμφανίζονται στους ζωντανούς αν είχαν αφήσει εκκρεμότητες. Ο Όμηρος αναφέρει φαντάσματα στην «Οδύσσεια» και πιο συγκεκριμένα στην περίφημη Νέκυια, στον Άδη όπου ο Οδυσσέας μιλάει με τις σκιές των νεκρών. Οι Ρωμαίοι, πάλι, πίστευαν στην ύπαρξη ανήσυχων πνευμάτων, τα οποία μπορούσαν να είναι επικίνδυνα για τους ζωντανούς.

Στα χρόνια του Μεσαίωνα, τα φαντάσματα θα αποτελούσαν ισχυρά στοιχεία της χριστιανικής παράδοσης. Οι ιστορίες τους συνδέθηκαν με την έννοια της μεταθανάτιας τιμωρίας και του Καθαρτηρίου: Εμφανίζονταν, συνήθως, ως χαμένες ψυχές που ζητούσαν εξιλέωση για τις αμαρτίες τους. Μάλιστα, στη λαογραφία της Βόρειας Ευρώπης, πολλά φαντάσματα ήταν στοιχειά που περιφέρονταν κοντά σε ερειπωμένα μέρη ή κάστρα – ένα σκηνικό που θα αξιοποιούνταν ποικιλοτρόπως στη γοτθική λογοτεχνία.

Στην Αναγέννηση, τα φαντάσματα έμελλε να γίνουν, σταδιακά, ένα ισχυρό σύμβολο στη λογοτεχνία και το θέατρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το φάντασμα του πατέρα του Άμλετ στο έργο του Σαίξπηρ «Άμλετ» (1601), που στοιχειώνει τον πρωταγωνιστή και ζητά εκδίκηση. Εδώ, όπως και στα έργα του Κρίστοφερ Μάρλοου, διακρίνεται η επιρροή του δαιμονικού στοιχείου, η οποία επιτείνεται από τον υπαρκτό φόβο της μαγείας, εκείνης της εποχής.

Ώσπου, έρχεται η γοτθική λογοτεχνία του 18ου και 19ου αιώνα για να αναδείξει τα φαντάσματα σε απόλυτα σύμβολα του τρόμου και του υπερφυσικού μυστηρίου. Ο πατέρας του γοτθικού μυθιστορήματος δεν είναι άλλος από τον Οράτιο Γουόλπολ με το εμβληματικό του έργο «Το κάστρο του Οτράντο» να διατηρεί -από το μακρινό 1764 που πρωτοεκδόθηκε- αμείωτη την αίγλη του μυστηρίου του και την γοητεία του παράξενου. Σε αυτό, έπειτα από μία σειρά γεγονότων όπου πρωταγωνιστούν αγνές παρθένες, ευγενείς και φαντάσματα στα υπόγεια ενός πύργου συντελούνται απρόσμενες δολοφονίες, ενώ πραγματοποιούνται ποικίλα περιστατικά που φέρουν τη σφραγίδα του απόκοσμου, του μυστηρίου και του υπερφυσικού.

Και, βέβαια, δεν μπορεί κανείς να μην αναφερθεί σε διηγήματα του Έντγκαρ Άλαν Πόε, όπως «Η Πτώση του Οίκου των Άσερ» (1839),  περιγράφουν στοιχειωμένα σπίτια και φαντάσματα ή το «Μια Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» (1843) του Κάρολου Ντίκενς, όπου τα φαντάσματα των Χριστουγέννων λειτουργούν ως ηθικές αλληγορίες.

Αλλά και στον κόσμο της γερμανόφωνης λογοτεχνίας, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, το απόκοσμο επηρεάζει δραστικά την αποτύπωση της πραγματικότητας. Αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό μοιράζονται τα διηγήματα που απαρτίζουν το βιβλίο με τίτλο «Αλλόκοτες συναντήσεις με φαντάσματα»: και στα τρία κάτι απόκοσμο εισβάλλει σε ένα κατά τα λοιπά ρεαλιστικό περιβάλλον, χωρίς να προσφέρεται η δυνατότητα λογικής εξήγησης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργείται μία αίσθηση αβεβαιότητας ως προς το τί θεωρείται πραγματικό και τί φανταστικό: μία αίσθηση που επιτείνεται τόσο από το ονειρικό κλίμα όσο και από μια δυσοίωνη ατμόσφαιρα, η οποία, μέσα από σύμβολα και υπαινιγμούς, προδιαγράφει ως δυσοίωνη την πορεία των ηρώων.

Το αλλόκοτο και το απόκοσμο, όπως παρουσιάζονται από τους τρεις εμβληματικούς συγγραφείς, τον Τόμας Μαν, τον Άρθουρ Σνίτσλερ και τον Ούγκο φον Χόφμανσταλ, αποδίδουν με καινοφανή τρόπο εκφάνσεις της υπαρξιακής αγωνίας των ηρώων. Την ίδια στιγμή, όμως, φέρνουν στο προσκήνιο ακατανόητες δυνάμεις που επηρεάζουν καθοριστικά την εικόνα μας για τον κόσμο και για τον εαυτό μας.

Οι διηγήσεις είναι, φυσικά, αριστοτεχνικές, πυρετώδεις -θα έλεγε κανείς- γεμάτες εφιαλτικά προμηνύματα και μακάβριες σκηνές πνιγηρής ατμόσφαιρας και ανατριχιαστικής περιγραφής ζοφερών καταστάσεων. Κατά τα άλλα, τρόμος, φρίκη, ονειρικό μεγαλείο και καταστάσεις που φλερτάρουν με το αλλόκοτο, συνθέτουν αυτά τα υποβλητικά σκοτεινά αφηγήματα, που αναδεικνύουν μια παρακμή. Μια παρακμή που κρύβεται πίσω από την επίφαση του λογικού και του οικείου. Είναι εντυπωσιακό πώς η ιδέα ενός αόρατου κόσμου που επικοινωνεί με τον δικό μας, συνεχίζει να σαγηνεύει και να τρομάζει τους ανθρώπους ανά τους αιώνες. Και όλα αυτά, από τρεις κλασικούς της λογοτεχνίας, οι οποίοι κατάφεραν -όσο ελάχιστοι- να αποτυπώσουν και να αναδείξουν τη νοσηρή γοητεία του κακού...

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Στήβεν Κινγκ
Ο Μαύρος Πύργος ΙΙΙ - Οι ρημαγμένοι τόποι
Μετάφραση: Μιχάλης Μακρόπουλος
Εκδόσεις: Κλειδάριθμος
Σελίδες: 640

Μήνες μετά το Κάλεσμα των τριών, οι δύο νέοι σύντροφοι του Ρόλαντ έχουν γίνει επιδέξιοι πιστολέρο. Ο Έντι Ντιν έχει απαλλαγεί από την ηρωίνη, και οι δύο προσωπικότητες της Οντέτα έχουν ενωθεί, δημιουργώντας τη Σουσάνα Ντιν. Σε μια μάχη το 1977, ο Ρόλαντ έσωσε τη ζωή του Τζέικ Τσέιμπερς, ενός αγοριού που –στον χρόνο και στον κόσμο του Ρόλαντ– έχει ήδη πεθάνει. Τώρα ο Ρόλαντ και ο Τζέικ υπάρχουν σε διαφορετικούς κόσμους, αλλά τους ενώνει η ίδια τρέλα: το παράδοξο των διπλών αναμνήσεων. Ο Ρόλαντ, η Σουσάνα και ο Έντι πρέπει να φέρουν τον Τζέικ στον Μεσαίο Κόσμο και μετά να προχωρήσουν μέχρι τον Μαύρο Πύργο. Όμως το κακό καραδοκεί… Στους «Ρημαγμένους Τόπους» συνεχίζεται η εκπληκτική περιπέτεια του Ρόλαντ, από τον αξεπέραστο «Βασιλιά του τρόμου», Στήβεν Κινγκ.

Ελευθερία Μεταξά
Μην κοιτάξεις πίσω
Εκδόσεις: Μίνωας
Σελίδες: 400

Ένας άντρας φτάνει βαριά τραυματισμένος στα Επείγοντα του νοσοκομείου όπου εργάζεται η Φαίδρα ως νοσηλεύτρια και ανατρέπει την ήρεμη ζωή της με μία και μόνη του φράση: «Μην κοιτάξεις πίσω, μπουγαρίνι». Όταν εκείνος πεθαίνει, αφού πρώτα της αποκαλύπτει ότι δεν ήταν άλλος από τον παιδικό της φίλο Παύλο, η Φαίδρα αποφασίζει να ρίξει φως στα αίτια του θανάτου του αλλά και να συνεχίσει το δύσκολο έργο του, οδηγώντας έναν εγκληματία στη δικαιοσύνη. Μόνο που, για να τα καταφέρει, θα πρέπει να παρακούσει τη συμβουλή του και να βουτήξει στο παρελθόν, αγνοώντας τους θανάσιμους κινδύνους για την ίδια της τη ζωή. Ένα ορφανοτροφείο στην Κεφαλονιά, ένας αδίστακτος εγκληματίας, οι γονείς που ποτέ δεν γνώρισε, μια γυναίκα με σημαδεμένο πρόσωπο κι ένα μυστικό θα αποτελέσουν τα βασικά κομμάτια του παζλ που καλείται η Φαίδρα να ολοκληρώσει προκειμένου να ανακαλύψει την οδυνηρή αλήθεια.

Πήτερ Φράνκοπαν
Οι Μεταμορφώσεις της Γης
Μετάφραση: Νίκος Λιγγρής
Εκδόσεις: Αλεξάνδρεια
Σελίδες: 868

Από το Μπιγκ Μπανγκ μέχρι σήμερα, από την πτώση του πολιτισμού της κοιλάδας του Μότσε στη Νότια Αμερική ως αποτέλεσμα του Ελ Νίνιο μέχρι τις ηφαιστειακές εκρήξεις στην Ισλανδία που είχαν αντίκτυπο στην Αίγυπτο και συνέβαλαν στην κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το κλίμα και το περιβάλλον έχουν διαμορφώσει τη φυσική ιστορία και την ιστορία της ανθρωπότητας. Σε μια συγκλονιστική αφήγηση που διατρέχει τους αιώνες και τις ηπείρους, ο πρωτοποριακός συγγραφέας των «Δρόμων του μεταξιού» δείχνει ότι η ανθρώπινη χρησιμοποίηση και εκμετάλλευση τη Γης απέφερε τεράστια οφέλη, συχνά όμως με ανυπολόγιστο τίμημα.

(Συλλογικό)
Από το τοπικό στο παγκόσμιο
Εκδόσεις: Διόπτρα
Σελίδες: 226

Οι συγγραφείς της ανθολογίας, νέοι άνθρωποι που ζουν το ελλαδικό ως μέρος του διεθνούς σκηνικού, είναι χαρακτηριστικά δείγματα μιας ευρύτερης τάσης λογοτεχνών που δεν μένουν εγκλωβισμένοι στα εθνικά σύνορα, αλλά ανοίγονται πο­ιτισμικά και κοινωνικά στο παγκόσμιο στερέωμα. Ξεφεύγουν από την Αθήνα και κινούνται είτε προς την περιφέρεια της Ελλάδας είτε προς τις άλλες χώρες, όπου ενώνουν το ντόπιο με το ξένο, το τοπικό με το παγκοσμιοποιημένο, το ελληνικό με το οικουμενικό. Αυτή η glocalization, ο υβριδισμός πολιτισμών και νοοτροπιών, είναι ένα γόνιμο πεδίο για το διήγημα προκειμένου να ξαναδεί τη λογοτεχνία, την ελληνική ταυτότητα και τις διεθνείς προκλήσεις.