Κατάφερνε όσο ελάχιστοι να ισορροπεί θαυμαστά ανάμεσα στην απαράμιλλη στοχαστική του δύναμη και την ιδιοφυή λογοτεχνική του ευχέρεια. Ο λόγος για τον γνωστότερο εκπρόσωπο του υπαρξισμού, τον Ζαν Πολ Σαρτρ (1905- 1980), του οποίου το λογοτεχνικό και θεατρικό έργο συναγωνίζεται σε αξία τις -εξαιρετικής σημασίας- φιλοσοφικές πραγματείες του.
Και παρ' όλο που έμελλε να γίνει διάσημος -πάνω απ’ όλα- για τη φιλοσοφία του, την πρώτη του μεγάλη επιτυχία τη γνώρισε μέσα από τη λογοτεχνία. Άλλωστε, αποτελεί αμιγώς δική του πρωτοτυπία ένας φιλόσοφος της δικής του εμβέλειας να κάνει την εμφάνισή του μέσα από ένα σπουδαίο μυθιστόρημα -τη Ναυτία (1938)- ένα ενδιαφέρον πείραμα, όπου ο συγγραφέας του χρησιμοποιεί τη λογοτεχνία ως μέσον για ένα σκοπό: την έκφραση των φιλοσοφικών του ιδεών.
Η μορφή του έργου είναι απλή στη σύλληψή της: Πρόκειται για τις ημερολογιακές σημειώσεις που κράτησε ο Αντουάν Ροκαντέν, ύστερα από την πρώτη εμπειρία εκείνου που ο Σαρτρ ονόμασε «ναυτία».
Έπειτα από μια σχετικά δραστήρια ζωή, ο Ροκαντέν εγκαθίσταται ολότελα μόνος στη μικρή πόλη Μπουβίλ, στην οποία για τρία χρόνια εργάζεται πάνω σε μια ιστορική μελέτη. Η ζωή του κυλάει μέσα στη ρουτίνα και τη μοναξιά, ώσπου μια μέρα, στην ακροθαλασσιά, δοκιμάζει ένα αίσθημα που τον αναστατώνει: καθώς κρατάει ένα βότσαλο, νιώθει ένα είδος «γλυκιάς αηδίας» που περνάει από το βότσαλο στα χέρια του - ένα είδος ναυτίας. Έπονται και άλλες, παρόμοιες εμπειρίες, οι οποίες τον κατακλύζουν, και σταδιακά αρχίζει να φοβάται τα αντικείμενα αδυνατώντας να αποφασίσει εάν άλλαξαν εκείνα ή αυτός.
Ο Σαρτρ περιγράφει πώς ο Ροκαντέν βιώνει, με τρόπο ζωντανό που συγχρόνως προκαλεί τρόμο, το συμπτωματικό χαρακτήρα των πραγμάτων ενός κόσμου που δεν υπόκειται σε καμία λογική συνοχή. Και αυτός δεν είναι άλλος, βέβαια, από τον κόσμο τον δικό μας, που -ωστόσο- δεν είναι καθόλου «δικός μας» και που στερείται ευκρίνειας και σαφήνειας, διαφεύγοντας συστηματικά τα ερμηνευτικά συστήματα και τις έννοιες μέσω των οποίων προσπαθούμε να τον ελέγξουμε.
Αυτό που ο Σαρτρ αποτυπώνει με ασυνήθιστη επιδεξιότητα είναι το αίσθημα της αποστροφής που αισθάνεται ο άνθρωπος, όταν έρχεται αντιμέτωπος με την ουσία της ύπαρξης. «Ο άνθρωπος γεννιέται χωρίς λόγο, παρατείνει τη ζωή του λόγω αδυναμίας και πεθαίνει τυχαία», καταλήγει ο Σαρτρ στο κορυφαίο φιλοσοφικό του έργο «Το Είναι και το Μηδέν», σκιαγραφώντας την τραγική μοίρα του ανθρώπου που βρίσκεται μόνος και ελάχιστος μέσα σε ένα χαοτικό σύμπαν.
Εάν η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, όπως πρεσβεύει ο υπαρξισμός, τότε το εκάστοτε άτομο που αγωνιά ή που φοβάται πως δεν θα απομείνει ουσία μετά την εξαφάνιση της ύπαρξής του, είναι εκ των πραγμάτων σεβαστό. Πάντως, αυτή δεν είναι η κατάληξη μιας διαδικασίας, αλλά η αφετηρία της επίπονης προσπάθειας να αυτοπροσδιοριστούμε απέναντι στην επίγνωση της ματαιότητας ύπαρξης.
Η μεταπολεμική φιλοσοφική σκέψη χρωστάει πολλά στον Σαρτρ. Η υπαρξιστική του θέση –συμπλήρωση και επαναξιολόγηση του έργου του Κίρκεγκαρντ– αποκατέστησε τον άνθρωπο σαν υπεύθυνη αξία, που ενεργεί εναντίον της μοίρας. Αυτή ήταν η αφετηρία της ρήξης του με τον κάθε μορφής ολοκληρωτισμό, που επιδιώκει τη μετατροπή του ανθρώπου σε αγέλη.
Ο τοίχος
Μετάφραση: Μαρία Πολίτη
Εκδόσεις: Ταξιδευτής
Σελίδες: 207
Όσο για την κλασική, πια, συλλογή πέντε διηγημάτων του Σαρτρ με τίτλο «Ο τοίχος», γνώρισε ενθουσιώδη υποδοχή από το κοινό και την κριτική της εποχής του -το 1939- προκαλώντας ταυτόχρονα σκάνδαλο στην αστική τάξη, λόγω της προκλητικότητας της γραφής και των θεμάτων που πραγματεύεται. Κοινός παρονομαστής των πέντε πρωταγωνιστών είναι η ανικανότητα να κατακτήσουν την ελευθερία τους, να δραπετεύσουν από τη συμβατική ζωή και να αποδεχτούν την αληθινή ύπαρξη.
Τα διηγήματα, που ολοκληρώθηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, καλύπτουν μια ευρεία θεματολογία και καταδεικνύουν την εξέλιξη της προβληματικής του συγγραφέα τους: Ο «Ηρόστρατος», η «Οικειότητα» και το «Δωμάτιο», γραμμένα το 1936, απεικονίζουν σκοτεινές αναζητήσεις ατομικών παθολογιών -σχέσεις, σεξουαλικότητα, τρέλα- ενώ το πρώτο και το τελευταίο της συλλογής επιχειρούν ένα άνοιγμα στο σύγχρονο κόσμο και στα μείζονα ζητήματα της δεκαετίας του ’30.
Έτσι, ο «Τοίχος» έχει ως φόντο τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο και η «Παιδική ηλικία ενός αρχηγού» (1938), το εκτενέστερο αφήγημα, είναι μια παρωδία μυθιστορήματος μαθητείας πάνω στα παιδικά και εφηβικά χρόνια ενός νέου καλής οικογένειας που προοριζόταν να γίνει αρχηγός και να διατάζει και ο οποίος, προσπαθώντας να βρει τον εαυτό του, θα περάσει από την απόπειρα αυτοκτονίας στην ομοφυλοφιλία και από εκεί στον φασισμό. Ο ίδιος ο συγγραφέας είχε εύστοχα χαρακτηρίσει τα διηγήματα αυτά «πέντε μικρές πανωλεθρίες της ύπαρξης, τραγικές και κωμικές».
Όπως και να 'χει, το σίγουρο είναι ότι επιτυγχάνει κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: συντηρεί συνεχώς το ενδιαφέρον του αναγνώστη γύρω από το «τι πρόκειται να συμβεί». Στην ουσία, όμως, αυτό το «τι πρόκειται να συμβεί» δίνει τη θέση του σε ένα άλλο ερώτημα, αυτό της επιλογής: «τι να πράξουμε»; Η απάντηση του Σαρτρ δεν είναι οριστική, δεν θα μπορούσε άλλωστε. Εν τούτοις, με ψυχρή διανοητική διαύγεια και διάχυτη πνιγηρή μελαγχολία, καταφέρνει να καταδείξει ότι το ζητούμενο είναι τόσο η απόλυτη ελευθερία της επιλογής, όσο και η συνακόλουθη στάθμιση των συνεπειών της: Απέναντι στην επίγνωση του πρόσκαιρου και του μάταιου της ύπαρξης, η επιλογή δεν παύει να είναι αμετάκλητα δική μας - όπως ακριβώς και η ευθύνη…
ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ
Η οβάλ κυρία
Μετάφραση: Μυρσίνη Γκανά
Εκδόσεις: Αίολος
Σελίδες: 210
Η ζωγράφος και συγγραφέας Leonora Carrington (1917-2011) μπορούσε να χειρίζεται με ιδιαίτερη μαεστρία το μακάβριο, να φτιάχνει υπέροχες εικόνες, να ασκεί αιχμηρή σάτιρα, να διακωμωδεί σκανδαλίζοντας και να καταφεύγει αβίαστα σε ταξίδια της φαντασίας. Πουθενά δεν κατάφερε να μεταφέρει τόσο ευρηματικά όλο αυτό το ταμπεραμέντο και τη μαεστρία που διέθετε σε περίσσεια, όσο στις σύντομες ιστορίες που έγραφε σε όλη τη διάρκεια της ζωής της. Με μια εκπληκτική εναλλαγή στο στιλ, το ύφος, τη θεματολογία, αποτυπώνεται σε αυτά τα διηγήματα-διαμάντια το ευφυές και ανεξέλεγκτο πνεύμα της μοναδικής αυτής γυναίκας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο «δύσκολος» Αντρέ Μπρετόν, τα χαρακτήριζε ως την «επιτομή του μαύρου χιούμορ». Και, πράγματι, είναι αλήθεια πως ό,τι είναι υπερβολικό για μας, για την συγγραφέα αυτή συνιστούσε μια κανονικότητα. Και πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, αφού το μόνο που ήθελε σαν μικρό κορίτσι ήταν να καταφέρει να περπατήσει λίγα εκατοστά πάνω από το… έδαφος. Η ανά χείρας έκδοση ακολουθεί την τελευταία και πληρέστερη έκδοση των διηγημάτων της το 2017, εκατό χρόνια από τη γέννησή της και αποτελεί μία απαραίτητη επιλογή για την βιβλιοθήκη σας.
Δέκα ομόφυλα ζευγάρια από τον κόσμο των μύθων
Εκδόσεις: Οξύ
Σελίδες: 128
Η ελληνική μυθολογία, με την πλούσια ερωτική της ποικιλομορφία, δεν οριοθετεί τη σεξουαλική επιθυμία. Αντίθετα, προσφέρει μια εικόνα του έρωτα ως δύναμης μεταμορφωτικής, επικίνδυνης, δημιουργικής, αρχαίας και συνεχώς παρούσας. Ο μύθος λειτουργεί ως καθρέφτης της συνείδησης. Μέσα του βλέπουμε τις αντοχές μιας κοινωνίας απέναντι στην επιθυμία, τις μορφές που παίρνει ο έρωτας, τις φωνές που αναγνωρίζονται ή αποσιωπώνται. Στους μύθους, το σώμα όχι μόνο δεν κρύβεται, αλλά μιλάει, μεταμορφώνεται, τιμάται ή θρηνείται. Και έτσι, γίνεται μέσον αυτογνωσίας. Η σύγχρονη ανάγνωση αυτών των ιστοριών δεν γίνεται τάχα για να εκμοντερνιστούν ή να επικαλεστούν χάριν κάποιας ιδεολογίας. Γίνεται γιατί οι μύθοι συνεχίζουν να λειτουργούν ως ψυχικά αποθέματα, ως λογικά παραδείγματα, ως αισθητικές καταγραφές. Και, πάντοτε, αποκαλύπτουν κάτι για την εποχή που τους διαβάζει.
Έντιμος εμπορία
Εκδόσεις: Πατάκη
Σελίδες: 790
Θα μπορούσε να είναι αληθινή ιστορία. Αλλά δεν είναι. Είναι η ιστορία των τριών αδελφών Σκούρα που εγκαταλείπουν το χωριό τους, αναζητώντας μια καλύτερη τύχη στην πρωτεύουσα. Ονειρεύονται πως κάποια μέρα θα αποκτήσουν το δικό τους κατάστημα νεωτερισμών στην Αθήνα, ίσως και αλυσίδα καταστημάτων. Είναι φιλόδοξοι. Όλα όμως έχουν ένα τίμημα. Το ίδιο και η φιλοδοξία! Ορφανεμένοι από μητέρα, ο Στάθης, ο Αργύρης και ο Μάρκος φεύγουν μακριά από τον βάναυσο πατέρα τους, με μόνη παρηγοριά τα λόγια της γιαγιάς: «Μονοιασμένοι θα πετύχετε». Η επαγγελματική επιτυχία έρχεται, μετά τον Εμφύλιο, και μαζί της φέρνει και προσωπική ευτυχία. Τα αδέλφια παντρεύονται. Οι συμβίες τους παίζουν καθοριστικό ρόλο στους δεσμούς που αναπτύσσονται ανάμεσα στις τρεις οικογένειες. Τα αδέλφια όμως έχουν κρυφές ζωές. Πίσω από κλειστές πόρτες η ένταση μεγαλώνει, η ζήλια τρυπώνει ανάμεσά τους, τα οικογενειακά εορταστικά γεύματα καταλήγουν σε καβγάδες. Η «Έντιμος εμπορία» ξετυλίγεται μέσα σε τέσσερις δεκαετίες ανατροπών και αλλαγών, και οδηγεί τον αναγνώστη στα στενά του κόσμου της αγοράς, ενός κόσμου γεμάτου χαρακτήρες που χαράσσονται στη μνήμη: τον αρχιμανδρίτη που ξεδίνει με τα ρεμπέτικα, τον κομμουνιστή μεγιστάνα που εκμεταλλεύεται τις διασυνδέσεις του με τη χούντα, τον οδηγό νεκροφόρας που έχει ψώνιο με τα μπουζούκια. Και, πίσω από τη βιτρίνα ενός ταπεινού καταστήματος νεωτερισμών, θέτει ξανά και ξανά το ίδιο ερώτημα: Πόσο δυνατά είναι τα νήματα που κρατούν τις οικογένειες ενωμένες; Τι συμβαίνει όταν αυτά αρχίσουν να ξεφτίζουν
Ο Ιεροεξεταστής: Η συντέλεια
Εκδόσεις: Πατάκη
Σελίδες: 64
Πίσω, στο μακρινό 1456, ο κομήτης του Χάλλευ σκίζει τους ουρανούς της Ευρώπης και οι λαοί πανικοβάλλονται. Η Εκκλησία θορυβείται και ο Ιεροεξεταστής ανατρέχει στα παλιά χειρόγραφα ψάχνοντας την ευκαιρία να περάσει τον φόβο στο ταμείο. Ο Μπερδούγος, ο λιγομίλητος δήμιος με γνώσεις βασανισμού, κυνικό χιούμορ και ενστικτώδη περιφρόνηση για την εξουσία, παίρνει διαταγή να ανηφορίσει στα βουνά και να βρει έναν προφήτη που μιλάει με χρησμούς και αινίγματα, για να μάθει αν ήρθε πράγματι η συντέλεια. Αλλοπαρμένοι προφήτες, φανατικοί ιεροκήρυκες, τρομοκρατημένοι χωρικοί και καλοπροαίρετες μάγισσες μπλέκουν σε μια μεσαιωνική ιστορία για το τέλος του κόσμου που μοιάζει ύποπτα με το σήμερα. Ο Αρκάς στα καλύτερά του μας δίνει μία ακόμη απολαυστική περιπέτεια του Ιεροεξεταστή.
