Η παντοδύναμη Ιερά Εξέταση και το ανελέητο κυνήγι των μαγισσών, στα χρόνια του Μεσαίωνα, ήταν δύο από τις πιο σκοτεινές πτυχές της ευρωπαϊκής ιστορίας - με βαθύτατες θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις. Τα γεγονότα αυτά συνδέθηκαν με τον διαδεδομένο φόβο για το υπερφυσικό, τις κατηγορίες για αίρεση και μαγεία, καθώς και τη χρήση του «Malleus Maleficarum», ενός λεπτομερέστατου εγχειριδίου το οποίο νομιμοποίησε και καθοδήγησε το κυνήγι των μαγισσών.
Η μαγεία, πάντως, είναι γνωστή από την προϊστορία ως η προσπάθεια του ανθρώπου να υπερβεί τους περιορισμούς του για να μπορέσει να ελέγξει τις φυσικές δυνάμεις που τον περιβάλλουν και τις -συχνά επικίνδυνες- καταστάσεις που καλείται να αντιμετωπίσει. Και σίγουρα δεν είναι τυχαίο ότι οι θεολογικές και φιλοσοφικές απόψεις για τη μαγεία παρουσιάζουν -στο πέρασμα των αιώνων- εξαιρετικό ενδιαφέρον, αφού προσφέρουν την δυνατότητα για μία περαιτέρω διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνονται τα πράγματα οι άνθρωποι. Πόσω μάλλον όταν –σε κάποιες περιπτώσεις- η επιστήμη και η λογική, παύουν να θεωρούνται τα πλέον αποτελεσματικά εργαλεία κατανόησης του κόσμου.
Ως πτυχή της κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής η μαγεία εκφράστηκε και συνδέθηκε -μεταξύ άλλων- με τον σαμανισμό, τον μυστικισμό, τη μαντεία, τον ζωροαστρισμό, τον ερμητισμό, την αλχημεία. Πάντως, η σχέση μαγείας και φιλοσοφίας αποκτάει τα πρώτα της σαφή ερείσματα στον νεοπλατωνισμό, κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ., με τον Πλωτίνο να σχετίζεται με πτυχές της μαγείας. Σίγουρα, όμως, είναι στην πνευματική δράση των επιγόνων του που ανιχνεύεται αυτή η σχέση. Έτσι, κατά τον Ιάμβλιχο, η σωτηρία της ψυχής -η οποία αποτελούσε για τους νεοπλατωνιστές τον στόχο της φιλοσοφίας- είναι αλληλένδετη με τις πράξεις μαγείας που ασκούσαν στις τελετές τους οι θεουργοί – οι οποίοι υποστήριζαν ότι επικοινωνούσαν με τους θεούς.
Σταδιακά, ωστόσο, η μαγεία θα αποκτήσει ξεχωριστή θέση στον κόσμο της διανόησης, χάρη στην έκδοση των χαλδαϊκών χρησμών και του συγγραφικού έργου του Πλωτίνου στα λατινικά. Μάλιστα, στα χρόνια του Μεσαίωνα, δημιουργείται ένας νέος τύπος διανοούμενου: ο μάγος! Ένας νέος τύπος σοφού που αποσκοπεί όχι μόνο στο να διερευνήσει τη φύση, αλλά και να επισημάνει τις άδηλες δυνάμεις της. Πρόκειται για την φυσική ή λευκή μαγεία που επιδιώκει την αξιοποίηση τέτοιων δυνάμεων προς όφελος του ανθρώπου, σε αντιδιαστολή με τη δαιμονική ή μαύρη μαγεία – η οποία επικαλείται τους δαίμονες για τη ρύθμιση των ανθρώπινων υποθέσεων.
Το Σφυρί των Μαγισσών – Malleus Maleficarum
Μετάφραση: Άννα Βαντή
Εκδόσεις: Δαιδάλεος
Σελίδες: 576
Θα πρέπει κανείς να σημειώσει, ότι ένας τέτοιος διαχωρισμός δεν είναι και τόσο καθαρός, εάν αναλογισθεί την πλεονεκτική θέση των θεολόγων και ιεροεξεταστών του Μεσαίωνα. Οι άνθρωποι -για παράδειγμα- που έβγαιναν στην ύπαιθρο και μάζευαν φαινομενικά «αθώα» βότανα, μπορούσαν -ανά πάσα στιγμή- να «αποδειχτούν» σύμμαχοι των δαιμόνων. Και, πράγματι, για πολλούς συγγραφείς της μεσαιωνικής Ευρώπης όλη η μαγεία είναι δαιμονική – όπως, εξάλλου πίστευε και ο ιερός Αυγουστίνος.
Όσο για τη λογοτεχνική πρόσληψη της μαγείας του μεσαίωνα είναι πραγματικά ελκυστική: Οι ιπποτικές μυθιστορίες, της εποχής εκείνης, διαφέρουν σημαντικά από τα ισλανδικά έπη στην άποψή τους για τις πηγές της μαγικής δύναμης. Στις ισλανδικές σάγκες η δύναμη απορρέει κυρίως από τις λέξεις, ενώ στις μυθιστορίες βρίσκεται πιο κοντά στα αντικείμενα: Υπάρχους σε αυτές τις ιστορίες τα ερωτικά φίλτρα, όπως εκείνο που ήπιαν κατά λάθος ο Τριστάνος και η Ιζόλδη, ενώ αφθονούν οι μαγικοί λίθοι, συνήθως πάνω σε δαχτυλίδια, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για να προστατεύσουν του ιππότες από τον κίνδυνο.
Όπως και να ’χει, κατά τον Μεσαίωνα η μαγεία διώχθηκε με την ποινή του θανάτου. Οι Ευρωπαίοι φοβόντουσαν ότι ο χριστιανισμός κινδύνευε από κάθε διαφορετική κοινωνική ομάδα: από τους Εβραίους, τους μουσουλμάνους, τους λεπρούς και τις μάγισσες! Το κυνήγι των μαγισσών -αυτή η μαζική υστερία του 15ου και 16ου αιώνα- διαδόθηκε σαν μια αδυσώπητη επιδημία: Γυναίκες (κυρίως) κατηγορούνταν για μαγεία και καταδιώκονταν ως μάγισσες, οργανώνονταν μεγάλες ανακρίσεις από την Ιερά Εξέταση για την ανακάλυψη μαγισσών, οι οποίες θεωρούνταν τελικά υπεύθυνες για κάθε κακό – από επιδημίες όπως ο Μαύρος Θάνατος, μέχρι τις εκάστοτε φυσικές καταστροφές.
Το κυνήγι των μαγισσών έστειλε στην πυρά περίπου 60.000 γυναίκες, οι οποίες προηγουμένως ανακρίνονταν με φριχτά βασανιστήρια από εκπροσώπους της Ιεράς Εξέτασης. Το πιο διαβόητο εγχειρίδιο για το κυνήγι των μαγισσών, γράφτηκε από δύο Δομινικανούς μοναχούς, τον Χάινριχ Κράμερ και τον Γιάκομπ Σπρένγκερ. Ήταν το περίφημο «Malleus Maleficarum», γνωστό και ως «Το Σφυρί των Μαγισσών», που έγραψαν οι δύο ιεροεξεταστές το 1487, και παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα διασημότερα βιβλία για την μαγεία παγκοσμίως. Το βιβλίο περιλαμβάνει τρεις βασικές ενότητες: Η πρώτη ενότητα εξετάζει, μέσα από σύντομα ερωτήματα και απαντήσεις, το κατά πόσο οι μάγισσες είναι υπαρκτές ή αποκύημα φαντασίας, καταλήγοντας πως υφίστανται πέρα από κάθε αμφιβολία, όπως άλλωστε και ο Διάβολος, από τον οποίο αντλούν τις δυνάμεις τους.
Στη δεύτερη ενότητα, οι συγγραφείς παρουσιάζουν τους τρόπους δράσεις των μαγισσών, όπως και μεθόδους με τις οποίες κάποιος μπορεί να προφυλαχτεί από εκείνες. Στη τρίτη ενότητα, οι ιεροεξεταστές εξηγούν τους βασανισμούς και τις δοκιμασίες που πρέπει να υποστούν οι κατηγορούμενοι για μαγεία ώστε να αναγνωριστεί η ενοχή τους, όπως και κάθε άλλο μέτρο που πρέπει να τηρηθεί στο πόλεμο της Εκκλησίας κατά αυτών των σκοτεινών τεχνών.
Το κείμενο χρησιμοποιήθηκε για αιώνες από τους Χριστιανούς ως πηγή αναφοράς σε θέματα δαιμονολογίας, αν και δεν αποτελούσε ευθέως το επίσημο εγχειρίδιο της Ιεράς Εξέτασης, η οποία έγινε διαβόητη για τα βασανιστήρια και τις δολοφονίες της. Σίγουρα όμως, μετά τη δημοσίευσή του, η μαγεία έγινε ευρύτερα αποδεκτή ως ένα πραγματικό αλλά και επικίνδυνο φαινόμενο. Η Εκκλησία θα χαρακτήριζε τελικά τη μαγεία ως το μεγαλύτερο από τα εγκλήματα και τις αμαρτίες που υπάρχουν και θα την ανήγαγε στο επίπεδο της αίρεσης. Και αυτό είχε με τη σειρά του ως αποτέλεσμα, οι διώξεις και οι ποινές να γίνουν περισσότερο βάναυσες.
Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και στις μέρες μας δεν έχουν διασαφηνιστεί πλήρως τα αίτια που οδήγησαν σε αυτό το απολύτως τρομακτικό και -εν πολλοίς- ασύλληπτο κυνήγι των μαγισσών στην Ευρώπη για τρεις και πλέον αιώνες, με τον φόβο, την προκατάληψη και την αλλοπρόσαλλη υστερία και επιθετικότητα να οδηγεί τις γυναίκες στην πυρά - την ίδια περίπου εποχή που ο Μπαχ συνέθετε τα αριστουργήματά του! Και είναι αυτήν ακριβώς την διάχυτη παραφροσύνη που αποτυπώνει ποικιλοτρόπως το ντοκουμέντο του «Malleus Maleficarum» για να αναδείξει, εν τέλει, εντυπωσιακά κάτι που το γνωρίζουμε, αλλά προτιμούμε να το παραβλέπουμε: εκείνη η γραμμή που υποτίθεται ότι διαχωρίζει τον πολιτισμό από το χάος, την επιστήμη από τις δεισιδαιμονίες, την αυστηρή μέθοδο από την ιδεοληπτική εμμονή και την λογική από την παράνοια, είναι εξαιρετικά λεπτή, σχεδόν δυσδιάκριτη, ενίοτε αδιόρατη - ενδεχομένως, ανύπαρκτη…
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ
Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα
Εκδόσεις: Πατάκη
Σελίδες: 334
Αυτό που λέμε «Σαββόπουλος» δεν υπάρχει. Ο Σαββόπουλος είναι ένας ρόλος που τον έπλασα σιγά σιγά με τα χρόνια: Ο τύπος με τα στρόγγυλα γυαλιά, τις τιράντες, αργότερα το γενάκι, που βγαίνει στη σκηνή, φτιάχνει αυτά τα τραγούδια, κάνει σχόλια και λέει ιστορίες. Είναι ο «Σάββο», όπως τον έλεγε ο συγχωρεμένος ο Τάσος Φαληρέας. Είναι ένας άλλος. Εγώ είμαι εγώ. Χώνομαι πολλές φορές μέσα σ’ εκείνον τον άλλο. Δικός μου είναι. Χωρίς εμένα θα ήταν αέρας κοπανιστός. Τώρα όμως τον χρειάζομαι, γιατί μεγάλωσα και θα ’θελα να δω πώς ήμουν πιτσιρίκος, πώς φέρθηκα στον επαγγελματικό μου βίο, πώς ήμουν σαν σύζυγος, πατέρας και παππούς, κι ακόμα πώς ήμουν σαν πολίτης, σαν φίλος και σαν γιος. Σ’ αυτά είναι καλός ο Σάββο. Το ’χει. Σαν ρόλος, και σουξέ είχε και πείρα διαθέτει. Τώρα ο ρόλος θα μιλήσει για τον δημιουργό του. Ένα παιχνίδι είναι. Ένα κόλπο. Ελπίζω να το βρείτε διασκεδαστικό. Σε αυτό το βιβλίο, ο Σαββόπουλος μιλάει για τον Νιόνιο…
Queer
Μετάφραση: Γιώργος Μπέτσος
Εκδόσεις: Τόπος
Σελίδες: 272
Παρόλο που ο Μπάροουζ έγραψε το Queer το 1952, σε μια εποχή που ήδη απολάμβανε κάποιας φήμης, το έργο παρέμεινε ανέκδοτο για περισσότερες από τρεις δεκαετίες επειδή περιέγραφε ξεκάθαρα τον πόθο ενός ομοφυλόφιλου. Με φόντο τη σκοτεινή και βουτηγμένη στη διαφθορά πόλη του Μεξικού της δεκαετίας του ’40, το μυθιστόρημα αφηγείται τη ζωή του Ουίλιαμ Λι, ενός άντρα που βασανίζεται στην προσπάθειά του να κόψει την ηρωίνη, αλλά και από τον ανεκπλήρωτο ερωτικό του πόθο για έναν άλλο χρήστη. Η αφήγηση είναι διάσπαρτη με ευφυείς κωμικούς μονολόγους. Ένα τολμηρό αυτοβιογραφικό πορτρέτο με σαφείς πολιτικές προεκτάσεις, μια δυνατή ιστορία αγάπης αλλά και ένα μωσαϊκό κωμικών και τραγελαφικών φαντασιώσεων. Η νέα, οριστική έκδοση, που κυκλοφόρησε στο εξωτερικό με αφορμή τα 25 χρόνια του μυθιστορήματος και που ο Τόπος παρουσιάζει σε νέα μετάφραση, περιλαμβάνει την εισαγωγή του επιμελητή Όλιβερ Χάρις και ένα εκτενές παράρτημα με σχόλια του επιμελητή και με την αποκαλυπτική εισαγωγή του Μπάροουζ στην έκδοση του 1985, όπου ο συγγραφέας αναλογίζεται τις συγκλονιστικές προσωπικές του εμπειρίες που τον οδήγησαν στη συγγραφή αυτού του προκλητικού αριστουργήματος.
Ο ερημίτης του Ραχμαντάν και άλλες ιστορίες
Εκδόσεις: Ιωλκός
Σελίδες: 152
Από τον καλλιτέχνη που απογοητεύεται από την ανικανότητα της τέχνης να μιμηθεί τη ζωή μέχρι τον περιπλανώμενο που ανακαλύπτει το μεγαλύτερο διαμάντι του κόσμου, αλλά πεθαίνει από την πείνα κι από τις ποικιλόμορφες εμφανίσεις των αγγέλων και των δαιμόνων στη ζωή μας μέχρι τα παθήματα του βασιλιά του Ραχμαντάν, οι ιστορίες της συλλογής συνθλίβουν τη γραμμικότητα της Ιστορίας και συνδέουν το πριν με το μετά, το καλό με το κακό. Μία αφήγηση που θυμίζει ταυτόχρονα παραμύθι όσο και λογοτεχνία του φανταστικού.
Κακή συνήθεια
Μετάφραση: Μαρία Παλαιολόγου
Εκδόσεις: Πατάκη
Σελίδες: 232
Δεκαετία του 1980, Μαδρίτη. Ένα κορίτσι, παγιδευμένο σε ένα σώμα που το νιώθει ξένο, μεγαλώνει στο εργατικό προάστιο Σαν Μπλας. Σε κάθε της βήμα έρχεται αντιμέτωπη με τον κοινωνικό συντηρητισμό, τις προκαταλήψεις και τη βία, απειλές που δεν ξέρει ακόμα πώς να αντιμετωπίσει. Καθώς η Μαδρίτη γύρω της αλλάζει -η ηρωίνη κατακλύζει τη νυχτερινή σκηνή της πόλης την ώρα που πληθαίνουν οι συσπειρωτικές εκκλήσεις εργατικής αλληλεγγύης-, εκείνη αποστασιοποιείται όλο και περισσότερο από τον κόσμο και, κυρίως, από τον εαυτό της. Ωστόσο, μέσα από τα μάτια της, οι δρόμοι και οι άνθρωποι της ισπανικής πρωτεύουσας φωτίζονται από μια ποίηση που απουσιάζει από την καθημερινή ζωή. Και με αυτό το φως για οδηγό, η πρωταγωνίστρια αρχίζει να χαράζει τη δική της πορεία, σε αναζήτηση της ταυτότητάς της, μακριά από το σύμπαν των ανδρών, στο οποίο έχει καταλάβει από πολύ νωρίς ότι δεν ανήκει. Ένα μυθιστόρημα σκληρό, αλλά ταυτόχρονα ποιητικό και συγκινητικό, μια σαγηνευτική ιστορία αυτοπραγμάτωσης που μιλάει στον «ξένο» μέσα μας.
