My Rembetika Blues: Ένα ντοκιμαντέρ για τον ξεριζωμό, τα ρεμπέτικα και την ενωτική δύναμη της μουσικής

Την Ελληνοαυστραλή σκηνοθέτρια Μαίρη Ζουρναζή τη γνωρίσαμε πριν μερικά χρόνια, όταν είχε παρουσιάσει το πολυσυζητημένο ντοκιμαντέρ Dogs of Democracy για τον Λουκάνικο, την Πέτρα και τ’ άλλα αδέσποτα της Αθήνας. Το νέο της ντοκιμαντέρ My Rembetika Blues, «μια ταινία για την αγάπη, τη ζωή και την ελληνική μουσική», αφού ταξίδεψε σε πολλά φεστιβάλ σε όλο τον κόσμο, θα προβληθεί σε πανελλαδική πρεμιέρα στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας.

Η Μαίρη Ζουρναζή ξεκίνησε τα γυρίσματα της ταινίας πριν 4 χρόνια. Ακολουθώντας τη διαδρομή της γιαγιάς της από τη Σμύρνη στην Αίγυπτο και των γονιών της από την Αίγυπτο στην Αυστραλία, ιχνηλατεί και την εξέλιξη των ρεμπέτικων. Μέσα από ένα πολύ προσωπικό ταξίδι, ανακαλύπτει και αφηγείται τη δύναμη που έχει η μουσική στο να ενώνει τους ανθρώπους σε περιόδους συγκρούσεων και κρίσης. Με αφορμή την προβολή, η σκηνοθέτρια βρέθηκε στην Αθήνα και μίλησε στην Popaganda για αυτή την ταινία ψυχής.

Παρότι δεν ζεις στην Ελλάδα, μέσα από τη δουλειά σου φαίνεται το έντονο ενδιαφέρον σου, τόσο για τη σύγχρονη πραγματικότητα, όσο και για την ελληνική ιστορία. Είναι απλά μια καλή πηγή για το story telling, ή και μια εσωτερική σου ανάγκη για επιστροφή στις ρίζες;

Τα Σκυλιά της Δημοκρατίας, αλλά και το My Rebetika Blues είναι ντοκιμαντέρ που έχουν ως επίκεντρο την ελληνική κουλτούρα, την ιστορία, την πολιτική και τη μουσική, αλλά για εμένα είναι και ένα μέσο  εξερεύνησης της ταυτότητας και του παρελθόντος μου. Ζω σε ένα πολύ απομακρυσμένο μέρος από την Ελλάδα και οι ταινίες αυτές αποτυπώνουν την προσπάθειά μου να γεφυρώσω αυτό που αποκαλώ «πολιτισμικό εξορισμό» και να κατανοήσω την κληρονομιά μου. Έτσι, μπορεί το κέντρο να είναι η Ελλάδα, αλλά στην ουσία πρόκειται για ιστορίες αναζήτησης ταυτότητας, όχι μόνο σε δικό μου προσωπικό επίπεδο, αλλά σε ένα γενικότερο πλαίσιο ως προς το τι σημαίνει να ανήκεις κάπου.

Μαίρη Ζουρναζή, photo: Effy Alexakis

Πως γεννήθηκε η ιδέα της ταινίας για τα ρεμπέτικα;

Το ντοκιμαντέρ ουσιαστικά ξεκίνησε όταν είδα το «Ρεμπέτικο» του Κώστα Φέρρη. Συγκλονίστηκα τόσο πολύ από τη μουσική, που δεν άντεξα να δω ολόκληρη την ταινία και έκλεισα την τηλεόραση. Ένιωσα σαν να ενεργοποιήθηκε μια μνήμη που δεν πίστευα καν ότι είχα και ένιωσα ένα πρωτόγνωρο συναίσθημα που δεν ήξερα πως να διαχειριστώ. Ήταν σαν να έχω ζήσει αυτή την εμπειρία που άκουγα στους στίχους και τη μελωδία και έτσι η μουσική έγινε το κίνητρο και το μέσο για να υπάρξει μια σύνδεση που είναι πιο βαθιά από τη γνώση της ιστορίας ή της γλώσσας, γιατί απευθύνεται κυρίως στο συναίσθημα.

Δεν είχα ακόμα καταλάβει πόσο θα γέμιζε την ψυχή μου αυτό το ταξίδι και πόσο κοντά θα έφτανα στο να συνειδητοποιήσω τι σημαίνει για ‘μένα σπίτι και πατρίδα. Ανακάλυψα πως έχω πολλά σπίτια. Κατάγομαι από την Τουρκία, την Αίγυπτο και την Ελλάδα και ζω στην Αυστραλία.

Αν κάποιος σε ρωτούσε τώρα, που είναι τελικά το σπίτι σου, ποια θα ήταν η απάντηση;

Θα απαντούσα ότι το σπίτι είναι η Αυστραλία. Το αστείο είναι ότι ποτέ δεν μου άρεσε η ζωή στην Αυστραλία, αλλά μέσα από την ταινία ανακάλυψα πόσο Αυστραλή είμαι. Το ταξίδι μου έμαθε πολλές πτυχές της ιστορίας που δεν ήξερα. Η ιστορία ξεκινά από την καταστροφή της Σμύρνης το 1922, τον διωγμό της γιαγιάς μου και τον δρόμο της προσφυγιάς σε συνδυασμό με την εξέλιξη της ρεμπέτικης μουσικής. Προσπαθώντας να ανακαλύψω τον αντίκτυπο της εμπειρίας αυτής στη δική μου ιστορία, ανακάλυψα ότι ουσιαστικά είμαι ριζωμένη εκεί που γεννήθηκα, στην Αυστραλία, και αυτή ήταν μια συνειδητοποίηση που δεν περίμενα καθόλου.

Στέλιος Βαμβακάρης, Jim Sclavunos και Μαίρη Ζουρναζή, στο My Rembetika Blues.

Ένας από τους σταθμούς της ταινίας είναι και η Αίγυπτος, η χώρα στην οποία μεγάλωσαν οι γονείς σου. Πως ήταν η εμπειρία του να επισκέπτεσαι για πρώτη φορά την πατρίδα των γονιών σου;

Ήταν πραγματικά μια απίστευτη εμπειρία. Η ταινία ακολουθεί την ιστορία του ξεριζωμού της γιαγιάς μου, που από τη Σμύρνη βρέθηκε στην Αίγυπτο. Εκεί γεννήθηκε η μητέρα μου, αλλά έμεινε ορφανή πολύ μικρή και μεγάλωσε σε ορφανοτροφείο. Έκανα αυτό το ταξίδι για να βρω το ορφανοτροφείο, να δω που μεγάλωσαν οι γονείς μου, αλλά παράλληλα για να ακολουθώ και την πορεία της Μαρίκας Παπαγκίκα, που και εκείνη ήταν προσφύγισσα από τη Σμύρνη στην Αίγυπτο, όπως και πολλοί άλλοι Έλληνες. Αν και η Αίγυπτος υπήρχε πάντα στο υποσυνείδητο και τη φαντασία μου, μέχρι να πάω ήταν πολύ επιφανειακή η γνώση μου για την προέλευση των προγόνων μου. Αυτό το ταξίδι, δεν θα έλεγα ότι μου άλλαξε τη ζωή, αλλά ήταν σίγουρα εξαιρετικά διαφωτιστικό.

Για τους Έλληνες, οι πρόγονοι από τη Μικρά Ασία, ο ξεριζωμός και τα ρεμπέτικα είναι θέματα γνωστά. Φαντάζομαι ότι στις προβολές στα ξένα φεστιβάλ, η μεγάλη πλειοψηφία του κοινού δεν είχε επαφή  ούτε με την ιστορία, ούτε με το ρεμπέτικο ως είδος μουσικής. Ποιες ήταν οι αντιδράσεις; 

Σε όποιο μέρος και να προβλήθηκε η ταινία, οι θεατές δεν είχαν ιδέα για την ιστορία της Μικρασιατικής Καταστροφής και σοκάρονταν όταν μάθαιναν ότι έγινε αυτός ο πόλεμος που είχε ως αποτέλεσμα αυτόν τον τεράστιο αριθμό Ελλήνων προσφύγων. Όταν τελείωσα τα γυρίσματα της προηγούμενης ταινίας μου, Τα σκυλιά της Δημοκρατίας, γυρνούσα με το πλοίο από τη Λέσβο και ένας Έλληνας φίλος μού είπε πως είδε πρόσφυγες από τη Συρία να χορεύουν ρεμπέτικα με Έλληνες -απόγονους προσφύγων από τη Σμύρνη- και τότε συνειδητοποίησα τη δύναμη που έχει η μουσική στο να ενώνει τους ανθρώπους. Τα ρεμπέτικα είναι τόσο βαθιά σε νόημα, τόσο στιχουργικά, όσο και μουσικά, που θα έλεγα ότι όχι απλά μιλάνε στην καρδιά των θεατών, αλλά μπαίνουν και στο μεδούλι τους.

Jim Sclavunos και Μαίρη Ζουρναζή.

Αν και η ταινία έχει ως θέμα τα ρεμπέτικα, συμμετέχουν ο Jim Sclavunos, ο ντράμερ των Bad Seeds, αλλά και ο Νέγρος του Μοριά, ένας hip-hop καλλιτέχνης. Πως προέκυψαν αυτές οι συμμετοχές;

Ο Jim Sclavunos έχει ελληνικές ρίζες και έχει έρθει στην Ελλάδα πολλές φορές με τον Nick Cave και τους Bad Seeds. Πριν χρόνια είχε γράψει ένα άρθρο για τα ρεμπέτικα στον Guardian, το διάβασα και ήθελα να μου μιλήσει για τη δική του εμπειρία ως μουσικός, οπότε του ζήτησα να κάνει ένα τζαμάρισμα. Εκείνος δέχτηκε, αλλά ήθελε να το κάνει σωστά, έτσι με έφερε σε επαφή με τον Στέλιο Βαμβακάρη και ήταν μεγάλη μου χαρά να κινηματογραφήσω, αλλά και να πάρω μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις του Στέλιου Βαμβακάρη. Για τον Νέγρο του Μοριά τα ρεμπέτικα αποτελούν μεγάλη πηγή έμπνευσης. Λατρεύει το συγκεκριμένο είδος και έχει και πάρα πολλές γνώσεις γύρω από αυτό. Τα ρεμπέτικα δεν είναι απλά ένα είδος μουσικής, είναι και τρόπος ζωής και την πρώτη μέρα που τον συνάντησα το όλο του στιλ ήταν σαν να έβλεπα παλιό ρεμπέτη. Πάνω απ’ όλα είναι η δύναμη της μουσικής, συνάντησα και μία τραγουδίστρια από την Αυστραλία, τη Lady Lash, της έβαλα να ακούσει ένα τραγούδι της Μαρίκας Παπαγκίκα και την άγγιξε αμέσως. Άρχισε να αυτοσχεδιάζει και να τραγουδάει και το αποτέλεσμα ήταν απίστευτα συγκινητικό. Έχω συνομιλήσει με πολλούς ενδιαφέροντες χαρακτήρες για αυτή την ταινία, που όλοι έχουν βιώσει λίγο ή πολύ αυτή την εμπειρία της πολιτισμικής απομάκρυνσης.

Το ότι ο Κωνσταντίνος Β. έχει γράψει τη μουσική για την ταινία My Rebetika Blues, είναι μία ακόμα σφραγίδα στην πεποίθηση ότι η μουσική δεν έχει σύνορα;

Ο Κωνσταντίνος Β. έχει γράψει υπέροχη μουσική για την ταινία εκφράζοντας ουσιαστικά το πώς προσλαμβάνει εκείνος τη ρεμπέτικη μουσική. Χρησιμοποιεί μελωδίες από ρεμπέτικα τραγούδια και τραγουδάει και παραδοσιακά ρεμπέτικα τραγούδια, όπως το «Σάλα- σάλα». Πραγματικά η μουσική του Κωνσταντίνου δημιουργεί μια υπέροχη ατμόσφαιρα και βοηθά ουσιαστικά την ιστορία της ταινίας.

Ποια πιστεύεις ότι θα είναι η υποδοχή της ταινίας από το ελληνικό κοινό;

Είμαι πολύ χαρούμενη που μπορώ να μοιραστώ αυτή την εμπειρία μου με το κοινό. Μέχρι τώρα οι θεατές ταυτίζονται με την ταινία με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, είτε με το προσωπικό ταξίδι, είτε με το ότι ανακαλύπτουν ένα είδος μουσικής που δεν είχαν ακούσει ποτέ ξανά. Είμαι πολύ περίεργη να δω πως θα αντιδράσει το ελληνικό κοινό.