«Το ντοκιμαντέρ επιχειρεί να φωτίσει την περίοδο της προσωπικής και καλλιτεχνικής ενηλικίωσης της Κάλλας στην Αθήνα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, από το 1937 έως το 1945, καθώς και τα χρόνια μετά το 1957, όταν η παγκόσμια πλέον ντίβα επανασυνδέεται με την Ελλάδα», διαβάζω κάτω από το βίντεο που μου έρχεται σε link για να ξαναδώ το «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: Τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας».
Είχα κάνει πρώτη επαφή στην παρθενική του προβολή στην Εθνική Λυρική Σκηνή, στις 2 Δεκεμβρίου 2023, ημέρα συμπλήρωσης 100 ετών από τη γέννηση της ντίβας - τότε που όσοι πρόλαβαν, πρόλαβαν. Οι άλλοι περίμεναν. Και περίμεναν. Αυτήν εδώ τη στιγμή. Για να μπουν κι αυτοί με τη σειρά τους στο κόσμο της Μαίρης, Μαριάννας, Μαρίας.
Τα credits από κάτω ξεκινούν ως εξής: «ιδέα, έρευνα, σενάριο, αφήγηση: Βασίλης Λούρας» (πρόσθεσε και τα πρώτα βήματα στη σκηνοθεσία, αυτή όμως παρέα με τον φωτεινό και έμπειρο Μιχάλη Ασθενίδη). Ξέρεις πως είναι όταν βλέπεις τους ανθρώπους που φώτισαν τον δρόμο σου για δεκαετίες να βρίσκουν τον δρόμο τους, να αγκαλιάζουν τα θέλω τους, να ανθίζουν και να βρίσκονται εκεί που πρέπει να βρίσκονται, γιατί κάτι άκουσαν, που αυτοί άντεξαν και κατανόησαν πρωτίστως; Και εσύ απλά (δίπλα) να παρατηρείς με έκπληξη και χαμόγελο;
Η Μαρία Κάλλας το 1960 © Αρχείο ΕΛΣ
Του λέω έλα να κάνουμε μια συνέντευξη. Μου λέει έλα μωρέ τώρα, γράψε εσύ κάτι. Του λέω θα γράψω ό,τι μου ‘ρθει. Μου λέει γράψε ό,τι θες. Οπότε σκέφτηκα μήπως να έγραφα για ένα ξεχωριστό περήφανο Λεβιδιώτικο Αρκαδάκι που έκλεψε για λίγο τη νύχτα των αθηναϊκών 00ς και άλλαξε μετά πόζες και βλέμμα κι έδωσε στον όρο «επικοινωνία» άλλη έκταση, μέσα από τον τίτλο του Καλλιτεχνικού Συμβούλου Προγραμματισμού και Επικοινωνίας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Έναν άνθρωπο με δεκάδες καταβολές μέσα του, ένα παιδί που γνώριζα από παλιά πως αγαπά έναν Μύθο, αλλά δεν ήξερα σε ποιο βαθμό και πως κάποια στιγμή θα αποφάσιζε σοβαρά να κάνει κάτι με αυτό. Είναι ωραίο να παρακολουθείς κάποιον που είναι κομμάτι της καθημερινότητας σου να σπάει, να διαλύει τα όρια του. Και ακόμη πιο ωραίο όταν τον βλέπεις να έρχεται τόσο «κοντά» και τόσο «απέναντι» σε αυτό που κάποια στιγμή τον συντάραξε και τον έβαλε στις σωστές ράγες. Και μετά να βλέπεις πως ξέρει και ακριβώς τι πρέπει να κάνει. Είναι ωραίο να αισθάνεσαι περήφανος για τους φίλους σου.
Τελικά είπα άστο, γράψε καλύτερα κυρίως γι' αυτό που είδες. Τη Μαίρη που έγινε Μαριάννα και μετά Μαρία, και είναι αυτό ακριβώς το αποτέλεσμα μιας εργασίας κάποιου που ήξερε τι να κάνει με τις εμμονές του. Και αφού το έκανε, το άφησε να ταξιδέψει στον κόσμο και να διηγηθεί νέες πολύτιμες ιστορίες.
Θυμήθηκα τη «Μαρία που έγινε Κάλλας», την κοινωνική βιογραφική σειρά στο Ertflix, που προσπάθησε να καταγράψει «τη μεταμόρφωση της νεαρής Μαρίας Κάλλας από ασχημόπαπο στη μεγαλύτερη ντίβα όλων των εποχών, την περίοδο της Κατοχής στην Αθήνα». Δεν τα κατάφερε, θεωρώ. Περίμενα περισσότερα, πήρα λιγότερα. Σκέφτηκα και τη Maria του Pablo Larrain και την προσπάθειά του να κλείσει μια τριλογία που άνοιξε και συνέχισε συναρπαστικά με τις ταινίες Jackie και Spencer. Έπεσε όμως πάνω στην Αντζελίνα Τζολί κι έφαγε τα μούτρα του. Όχι, δεν με εξόργισε η αστήριχτη θέση της ταινίας πως η μητέρα της φρόντισε να την εκδίδει στα χρόνια της κατοχής. Περισσότερο με κούρασε η συνεχόμενη μάχη των δύο συμβόλων με μία και μόνο νικήτρια. Οι στιγμές που η Τζολί εξαφάνιζε την Κάλλας ήταν πολλές, περισσότερες ίσως από αυτές που μπόρεσα να αντέξω.
Η Κάλλας ως Μήδεια στην Επίδαυρο το 1961, μαζί με τη μεσόφωνο Κική Μορφωνιού © Κλεισθένης
Η γαλλική εφημερίδα Le Monde χαρακτήρισε αυτή τη Μαρία, των Μιχάλη Ασθενίδη και Βασίλη Λούρα, σε πρωτοσέλιδο άρθρο της ως «μια συνταρακτική όσο και συγκινητική ταινία που θα αποτελέσει αποκάλυψη για πολλούς». Και συμπληρώνω νοερά πως σε μια εποχή που υπάρχει η ανάγκη να ειπωθεί ξανά η ιστορία της, το μόνο που χρειάζεται είναι λίγη αγάπη και πολύς σεβασμός. Το είδε και η γερμανική εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung, που έγραψε πως οι αμέτρητες αφηγήσεις σκηνοθετών, μαέστρων και συναδέλφων που συνεργάστηκαν μαζί της στήνουν μια θαυμάσια ροή που μόνο να σε συναρπάσει μπορεί. Το γαλλικό περιοδικό Diapason, στο ίδιο κλίμα, έκανε λόγο κι αυτό για ένα «υποδειγματικό ντοκιμαντέρ με σπάνιο υλικό, που φωτίζει μια από τις πιο άγνωστες περιόδους της Κάλλας».
«Αρκεί ένα κλάσμα του δευτερολέπτου που μπορούμε να ακούσουμε σε ένα χαλασμένο ραδιόφωνο αυτοκινήτου για να πούμε… η Κάλλας» (Άρης Χριστοφέλλης)
Το αγαπώ αυτό το ντοκιμαντέρ για τα ωραία του στοιχεία. Το χαδένιο του voiceover. Το σπάνιο αρχειακό υλικό που δεν είχα ξαναδεί. Τη δομή του. Μοιάζει σαν ένα ανοιχτό ζωντανό βιβλίο από το οποίο ξεπηδούν χιλιάδες ζουμερές λέξεις. Και σπάνιοι κρυμμένοι, σχεδόν χαμένοι ήχοι. Και μελωμένες από τρυφεράδα εικόνες. Μπλέκει το αρχειακό υλικό του με το σήμερα, περπατώντας στους ίδιους δρόμους - έτσι μας φέρνει πιο κοντά στην ιστορία της Μαίρης που έγινε Μαριάννα και μετά Μαρία. Η περιοχή του Εθνικού θεάτρου, η πλατεία Κλαυθμώνος, η Πατησίων και τα γύρω της στενά, από το 1937 έως το 1945 και από εκεί στο 2023, πηγαινοέρχονται στον χρόνο, χαϊδεύουν το παρελθόν και χαμογελούν στο τώρα, έστω και κάπως πικρά μερικές φορές, αφού η σύγκριση των εποχών βρίσκει το σήμερα πιο εκτεθειμένο. Και διηγείται κομψά και με αβρότητα μια τόσο γνωστή ιστορία θριάμβου.
Μου αρέσει και για αυτή την παρέλαση ευγενικών ανθρώπων. Κάθονται με ηρεμία απέναντι στον φακό και μας κάνουν κοινωνούς με την ανθεκτική πλευρά της μνήμης τους και της γνώσης τους - αυτό το ντοκιμαντέρ δεν αγαπά την «τρικυμία» στο μοντάζ, κυλά ήρεμα και αβασάνιστα, σχεδόν σε υπνωτίζει με τη στοργική του διάθεση. Στις καινούριες συνεντεύξεις που έγιναν για τις ανάγκες του, μίλησαν μεταξύ άλλων ο γιος του ιδρυτικού Διευθυντή της ΕΛΣ Ιωάννης Μπαστιάς, ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Γιώργος Κουμεντάκης, ο λυρικός καλλιτέχνης Άρης Χριστοφέλλης, ο Πρόεδρος των Υποτροφιών Μαρία Κάλλας Κωνσταντίνος Πυλαρινός, ο Στέφαν Χαίρνερ, γιος του αρχιμουσικού Χανς Χαίρνερ, που διηύθυνε την Κάλλας το 1944 στον Φιντέλιο, η μεσόφωνος Κική Μορφωνιού, που τραγούδησε με την Κάλλας στη Νόρμα και τη Μήδεια της Επιδαύρου, η Διευθύντρια του Εθνικού Ωδείου Χαρά Καλομοίρη, η Έφορος του Αρχείου του Ωδείου Αθηνών Στέλλα Κουρμπανά, η μελετήτρια του αρχείου Ζώρα, μουσικολόγος Σοφία Κοντώση, ο συνθέτης Φίλιππος Τσαλαχούρης.
Τόσκα, στην Εθνική Λυρική Σκηνή το 1942.
Ο τρόπος που λειτουργούν αυτού του είδους τα ντοκιμαντέρ είναι καθαρός. Συγκεντρώνουν τις διάσπαρτες πληροφορίες που μπορεί να έχεις εισπράξει στο πέρασμα του χρόνου και τις συμπληρώνουν με κάποιες που δεν ήξερες - και σε ξαφνιάζουν. Είναι σαν να μπαίνεις σε έναν νέο, διαφορετικό μικρόκοσμο. Σε ένα άλλο συναρπαστικό ταξίδι. Εδώ, βεβαίως, έχεις την αίσθηση πως είχε πολύτιμη βοήθεια από παντού. Πως όλοι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, έτρεξαν να «συνδράμουν». Εκτός από τα αποσπάσματα συνεντεύξεων της ίδιας της Κάλλας, βλέπουμε παλαιότερες συνεντεύξεις της δασκάλας της στο Ωδείο Αθηνών, Ελβίρας ντε Ιντάλγκο, των συναδέλφων της Ζωής Βλαχοπούλου, Μαρίκας Παπαδοπούλου, Άρντας Μαντικιάν, του συγγραφέα Νίκου Πετσάλη-Διομήδη, του μαέστρου Λεωνίδα Ζώρα, του φίλου της, Βρετανού αξιωματούχου Ρέυ Μόργκαν και άλλων. Τέλος, στο ντοκιμαντέρ ακούγονται πολύτιμες μαρτυρίες ανθρώπων που συνεργάστηκαν με την Κάλλας στα χρόνια της Κατοχής, όπως του ιδρυτικού Διευθυντή της ΕΛΣ Κωστή Μπαστιά, του σκηνοθέτη της πρώτης της Τόσκας Ντίνου Γιαννόπουλου, της Διευθύντριας Χορωδίας της ΕΛΣ Έλλης Νικολαΐδη, της πιανίστας (corépétitrice) Ίρμας Κολάση, των συναδέλφων της καλλιτεχνών Σπύρου Σαλίγκαρου, Μίτσας Κουραχάνη κ.ά.
Πάνω από όλα όμως, ακούς την ηχογράφηση από το ρεσιτάλ που έδωσε το 1957 στο Ηρώδειο και δύο πολύτιμες ανέκδοτες ηχογραφήσεις της Κάλλας που αποκαλύπτονται για πρώτη φορά: μία από το 1964 στη Λευκάδα και μία από το 1977 στο σπίτι της στο Παρίσι.
Οι σκηνοθέτες Μιχάλης Ασθενίδης και Βασίλης Λούρας
Μερικές σημειώσεις από τα 104 λεπτά του ντοκιμαντέρ
Θυμήθηκα και έμαθα πολλά. Πως τα πρώτα «ίχνη» της Μαίρης που έγινε Μαριάννα και μετά Μαρία, τα συναντάμε στα Σεπόλια. Πως ξεκίνησε τις σπουδές της στο Εθνικό Ωδείο, μετά από μια «διόρθωση» της ηλικίας της προς τα πάνω για να μπορέσει να εισαχθεί και να πάρει υποτροφία - ήταν μόλις 14 ετών. Η αδερφή της είχε δεσμό με τον Εμπειρίκο. Η Μαίρη που έγινε Μαριάννα και μετά Μαρία είχε θέμα με το πάχος της, φορούσε γυαλιά μυωπίας και χοντρές κάλτσες. Οι συμμαθητές της, της έκαναν τη ζωή δύσκολη. Στα 16 της τραγούδησε την πρώτη της Σαντούτσα από την Καβαλλερία Ρουστικάνα στα Παλιά Ολύμπια.
Στην Elvira De Hidalgo, καθηγήτρια Μονωδίας και Μελοδραματικής στο Ωδείο Αθηνών, χρωστά η ανθρωπότητα ό,τι ακολούθησε. Σύμφωνα με την De Hidalgo, ήταν υπάκουη και απίστευτα εργατική σαν μαθήτρια, ενώ την έβρισκε εξαιρετική και ως ηθοποιό. Η μητέρα της, στην κατοχή, την έβαζε να τραγουδά στους Ιταλούς που μάζευε στο σπίτι του 5ου ορόφου στην Πατησίων, κάτι που η Κάλλας απεχθανόταν και δεν της συγχώρησε ποτέ. Οι δυσκολίες στα χρόνια του Πολέμου. Η «σχέση» της με τις κατοχικές δυνάμεις που δεν επιβεβαιώνεται. Τον Μάρτιο του 1945, λίγο πριν φύγει από την Αθήνα για τη Νέα Υόρκη, εμφανίζεται σε συναυλία ως Mary Callas. Στην πρώτη της επιστροφή στην Αθήνα το 1957, ως παγκόσμια πλέον σταρ της όπερας, εμφανίζεται στο Ηρώδειο ως Μαρία Μενεγκίνι Κάλλας. Οι πρόβες στο Παρίσι, στο σπίτι της, πριν το τέλος.
Το ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: Τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας», αποτελεί μέρος του Έτους Κάλλας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, στο πλαίσιο του επετειακού έτους UNESCO Μαρία Κάλλας 2023 του Υπουργείου Πολιτισμού. Την καλλιτεχνική επιμέλεια του Έτους Κάλλας της ΕΛΣ είχε ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής Γιώργος Κουμεντάκης.
Το ντοκιμαντέρ θα προβάλεται στην Ελλάδα σε επιλεγμένες κινηματογραφικές αίθουσες, από την Πέμπτη 13 Φεβρουαρίου 2025, σε διανομή από το CINOBO.
