Ο Wim Wenders γνωρίζει όσο λίγοι πώς να κοιτάζει τον κόσμο. Για περισσότερο από μισό αιώνα, ο Γερμανός δημιουργός έχει διδάξει, μέσα από τις εικόνες του, ότι ο κινηματογράφος μπορεί να αναπνέει με χιλιάδες τρόπους- στην περίπτωση του αφήνοντας χώρο για βλέμματα, για σιωπές, για εκείνη τη λεπτή ενδιάμεση στιγμή όπου ο άνθρωπος και το τοπίο συναντιούνται πριν συνεχίσουν την πορεία τους. Σε αυτό το πνεύμα, το masterclass που παρουσίασε στη γεμάτη από χαμόγελα και ενθουσιασμό Μικρή Σκηνή της Στέγης, στο πλαίσιο του τριήμερου αφιερώματος «Wim Wenders: Η μεγάλη αναδρομή» αποτέλεσε- μέσα από τις δικές του υπέροχες διηγήσεις- μια σπάνια ευκαιρία να εισχωρήσουμε στον πυρήνα της δημιουργικής του διαδικασίας.
Για τον Wenders, το σινεμά υπήρξε πάντα ένας τρόπος να κατανοήσει τον κόσμο, να ακολουθήσει τα ίχνη των ανθρώπων που αναζητούν –άλλοτε επίμονα και άλλοτε μελαγχολικά– τον εαυτό τους. Ή να ανακαλύψει εξαίρετους νέους «φίλους» στην άλλη άκρη του κόσμου όπως όταν γνώρισε την φιλμογραφία του Γιασουτζίρο Όζου και την κατάπιε. Από το μελαγχολικό «Παρίσι, Τέξας» μέχρι την αιθέρια ποίηση των «Φτερών του έρωτα», οι ιστορίες του είναι ταξίδια σε τόπους αλλά και σε εσωτερικά τοπία. Στο masterclass του, ο δημιουργός με την ωραία αίσθηση του χιούμορ, τα ζηλευτά adidas και το έξοχο japanese στυλ στην ενδυμασία, να τα λέμε κι αυτά, θέλησε να μοιράσει τις σκέψεις του για τρείς ταινίες του και πόσο η έννοια της οικογένειας ήταν απαραίτητη και σημαντική σε αυτές. Τελικά μίλησε για δύο- η προγραμματισμένη τρίτη, οι υποψήφιες για όσκαρ Υπέροχες μέρες, βρέθηκαν απρόσμενα εκτός χρόνου.
Με τη γενναιοδωρία και τη γαλήνια καθαρότητα που χαρακτηρίζουν το έργο και την παρουσία του, ο Wenders προσκάλεσε το κοινό να ξανασκεφτεί τη σχέση του με την εικόνα. Να αντιληφθεί την ομορφιά του φωτός όταν σβήνει, την εύθραυστη ποιότητα μιας στιγμής που χάνεται, την αξία της παρατήρησης ενός δρόμου που δεν ξέρεις πού οδηγεί. Το masterclass αυτό δεν αποτέλεσε τελικά μόνο μάθημα κινηματογράφου, αλλά και μια πρόσκληση για να ξαναδούμε τον κόσμο με μια άλλη ματιά - ακριβώς δηλαδή όπως τον βλέπει ο ίδιος.
Καταγράψαμε μερικά από αυτά …
«Δεν ανακάλυψα κάτι περίπλοκο. Όχι. Συνειδητοποίησα ότι ήταν κάτι κοινό, απλό, σχεδόν καθημερινό για όλους μας: η οικογενειακή ζωή. Στην αρχή ξαφνιάστηκα με αυτό το ίδιο μου το συμπέρασμα, γιατί η οικογενειακή ζωή συχνά δεν έχει τίποτα το θεαματικό - πολλές φορές μπορεί να είναι ακόμη και βαρετή. Όμως σιγά σιγά άρχισε να ξεκαθαρίζει μέσα μου: έρωτας, μίσος, σύγκρουση, δράμα, κωμωδία, φόβος, αγωνία, εμπιστοσύνη, νοσταλγία, απόδραση, μοναξιά, ασφάλεια, απελπισία, χωρισμός, ταυτότητα, εκδίκηση, χαρά, απώλεια, ζωή και θάνατος.
Όλα αυτά είναι κομμάτια της οικογενειακής εμπειρίας. Όλα μας έχουν συμβεί - και όλα, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, τα ζήσαμε μέσα στο πλαίσιο μιας οικογένειας. Έτσι γνωρίσαμε αυτά τα συναισθήματα· και έτσι μπορούμε να τα μεταφέρουμε στις ταινίες μας.
Ως δημιουργοί μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε, και ως θεατές μπορούμε να τα βιώσουμε. Η οικογένεια είναι ταυτόχρονα και πεδίο μάχης και ασφαλές λιμάνι για όλα αυτά τα συναισθήματα».
«Ο καθένας από εμάς είναι το γενετικό αποτέλεσμα μιας σχέσης ανάμεσα σε έναν άνδρα και μια γυναίκα, με ελάχιστες, πρόσφατες ιατρικές εξαιρέσεις. Όλοι γεννηθήκαμε από μια μητέρα, όλοι βγήκαμε από μια μήτρα. Ακόμη κι αν δεν θήλασαν όλοι από το στήθος της - εκεί ίσως να αρχίζουν κάποια από τα πρώτα μας προβλήματα. Και φυσικά, δεν είχαμε όλοι έναν πατέρα που μας φρόντισε - εκεί ξεκινούν ακόμη περισσότερα. Παρόλα αυτά, οι περισσότεροι είχαμε μητέρες και πατέρες, αδέρφια, παππούδες και γιαγιάδες, θείους, θείες, ξαδέρφια - οικογενειακές σχέσεις αίματος.
Η οικογένεια δεν είναι μόνο το πεδίο των πρώτων μας εμπειριών· οι οικογενειακοί δεσμοί διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό το υποσυνείδητο, τον χαρακτήρα, αλλά και τις πραγματικές συνθήκες της ζωής μας. Η οικογένεια είναι ο πυρήνας των ιστοριών - από το αρχαίο ελληνικό δράμα μέχρι τον Σαίξπηρ και τις όπερες. Αν λάβουμε υπόψη τη γιγάντια επιρροή της πάνω στο ποιοι είμαστε, πώς γίναμε και πώς οι οικογενειακές δομές συγκροτούν όχι μόνο τους χαρακτήρες μας αλλά και ολόκληρες κοινωνίες… Και κυρίως, αν θυμηθούμε ότι τα δύο αναπόφευκτα μεγάλα γεγονότα της ζωής - η γέννηση και ο θάνατος - είναι εξ ορισμού οικογενειακές υποθέσεις… Τότε μοιάζει παράξενο που οι ταινίες δεν εκπροσωπούν όσο θα έπρεπε την οικογένεια - σίγουρα όχι στην πολυπλοκότητα και τη βαθιά επίδρασή της.
Οι πραγματικά «οικογενειακές ταινίες» αποτελούν ένα μικρό, σχεδόν παραμελημένο κομμάτι της παγκόσμιας κινηματογραφίας. Ίσως επειδή η οικογένεια υπάρχει υποδόρια μέσα σε όλα τα είδη - σαν ένα υπόγειο ρεύμα που τροφοδοτεί όλες τις ιστορίες. Για παράδειγμα, όταν είδα το φιλμ του James Cameron - μια εντυπωσιακή 3D εμπειρία σε έναν μακρινό πλανήτη -βγαίνοντας από την αίθουσα συνειδητοποίησα πως στην ουσία είχα παρακολουθήσει ένα οικογενειακό δράμα επιστημονικής φαντασίας: γονείς που δεν ξέρουν πια πώς να ελέγξουν τους επαναστατημένους έφηβους γιους τους. Ένα βασικό, καθημερινό οικογενειακό ζήτημα».
«Παραμένω πεπεισμένος πως η οικογένεια, ως αυτόνομο θέμα, είναι ραγδαία υπο-εκπροσωπημένη στον σύγχρονο κινηματογράφο - ακόμη κι αν κουβαλά μέσα της, σαν κουκούτσι, το περιεχόμενο των περισσότερων άλλων ταινιών».
«Στην ιστορία του κινηματογράφου, κατά τη γνώμη μου, υπήρξε μόνο ένας σκηνοθέτης που αφιέρωσε ολόκληρο το έργο του - περίπου 60 ταινίες - αποκλειστικά στη μελέτη της οικογένειας: της ιαπωνικής οικογένειας συγκεκριμένα. Αυτός ήταν ο Γιασουτζίρο Όζου, που πέθανε το 1962. Όσοι γνωρίζετε το έργο του, δεν χρειάζεται να πω πολλά. Όσοι δεν το γνωρίζετε, αρκεί να πω πως οι ταινίες του είναι καθαρόαιμες οικογενειακές ιστορίες. Με απόλυτη αφοσίωση σε αυτό το πεδίο - αλλά μέσα από αυτό καταγράφουν όλες τις αλλαγές της ιαπωνικής κοινωνίας επί τέσσερις δεκαετίες, σαν σεισμογράφος. Μέσα τους βλέπεις την προπολεμική και μεταπολεμική Ιαπωνία· τη μετάβαση από την παραδοσιακή ασιατική κουλτούρα σε μια σύγχρονη, δυτικοποιημένη κοινωνία. Πέρα από αυτό, στις ταινίες του βλέπεις την οικογένεια όπως δεν την έχεις ξαναδεί. Παρότι έχω δει γερμανικές οικογένειες σε γερμανικές ταινίες - και εσείς αντίστοιχα ελληνικές οικογένειες σε ελληνικές ταινίες - δεν ήμουν προετοιμασμένος, την πρώτη φορά που είδα Όζου, να αναγνωρίσω τον δικό μου πατέρα σε μια ιαπωνική ταινία πιο καθαρά από ό,τι σε οποιαδήποτε γερμανική, ευρωπαϊκή ή αμερικανική.
Γιατί οι πατέρες μας, οι μητέρες μας, οι παππούδες μας δεν ήταν απλώς «ρόλοι» οικογένειας. Τους ξεπερνούσαν. Μας αποκάλυπταν - σε εμάς και στον εαυτό τους - την ουσιαστική φύση του να ανήκεις σε μια οικογένεια. Οι ταινίες του αποδομούν την οικογενειακή ζωή και ταυτόχρονα την παρουσιάζουν ως ενιαίο σύνολο - σχεδόν ιερό, μυθικό, σαν την αρχέγονη μήτρα του ανθρώπινου είδους. Αυτό όμως δεν είναι μια διάλεξη για τον Όζου - όσο κι αν θα ήθελα να σας ενθαρρύνω να αναζητήσετε το έργο του. Αντίθετα, άρχισα να αναρωτιέμαι: Πώς λειτούργησε το θέμα της οικογένειας στις δικές μου ταινίες; Συνειδητά; Ασυνείδητα; Υποσυνείδητα; Πού έδειξα πραγματικά πώς αισθανόμουν για την οικογένεια;».
«Paris, Texas. Η ιστορία του Τράβις, ενός άνδρα που εμφανίζεται από το πουθενά, χαμένος στην έρημο μεταξύ Μεξικού και ΗΠΑ. Δεν μιλά, μοιάζει κατατονικός, αλλά τον κινεί μια βαθιά ανάγκη: να ξαναβρεί τη γυναίκα του, Τζέιν, και τον οκτάχρονο γιο του, Χάντερ. Κάτι καταστροφικό συνέβη σε αυτή τη μικρή οικογένεια - κάτι που έστειλε τον Τράβις σε μια μορφή εξορίας στο Μεξικό και το παιδί του να μεγαλώσει με τον αδελφό του. Τελικά βρίσκει τον γιο του, και μαζί ξεκινούν να βρουν την Τζέιν. Έχει λόγους να πιστεύει πως εκείνη δουλεύει σε ένα peep show σε μια μικρή πόλη του Τέξας.
Στο απόσπασμα που ακολουθεί ο Τράβις έχει βρει την Τζέιν στο peep show εκείνος μπορεί να τη βλέπει, εκείνη όχι. Τρομαγμένος και ανίκανος να τη συναντήσει, το σκάει. Μαζί με τον γιο του καταλήγουν σε μια μικρή πόλη στη μέση του πουθενά. Εκεί ο Τράβις μεθάει - όπως πολλοί άνδρες όταν δεν ξέρουν πώς να αντιμετωπίσουν κάτι δύσκολο. Δεν υπάρχει διαθέσιμο δωμάτιο, και περνούν τη νύχτα στη ρεσεψιόν ενός πλυντηρίου ρούχων. Εκεί, μεθυσμένος, αρχίζει να μιλά στον γιο του για τη μητέρα του και για μια σημαντική οικογενειακή ιστορία. Η σκηνή καταλήγει σε μια παράξενη «ψυχοθεραπεία», όπου ο γιος γίνεται ο αναλυτής και ο πατέρας ο ασθενής. Στο επόμενο απόσπασμα ο Τράβις επιστρέφει στο peep show. Αυτή τη φορά δεν το σκάει. Κάθεται μπροστά στο τζάμι και μιλάει στην Τζέιν χωρίς εκείνη να ξέρει ποιος είναι. Της διηγείται μια ιστορία - μια ιστορία που μοιάζει με παραμύθι, αλλά είναι η ίδια τους η ζωή: ο έρωτας, η ζήλια, η κατάρρευση, η φυγή. Εκείνη αρχίζει να αναγνωρίζει σιγά σιγά τον άνδρα της. Και τότε, για πρώτη φορά, εκείνοι οι δύο άνθρωποι που δεν μπορούσαν πια να μοιραστούν τον ίδιο χώρο, μοιράζονται μια κοινή αλήθεια. Όχι πρόσωπο με πρόσωπο, αλλά μέσα από ένα τζάμι. Μια ψεύτικη εγγύτητα που αποδεικνύεται πιο ειλικρινής από την πραγματική.
Αυτή η σκηνή, για μένα, ήταν πάντα ένα είδος συναισθηματικού ψυχόδραματος - μια αναμέτρηση δύο ανθρώπων που προσπαθούν να σώσουν ό,τι απέμεινε από την οικογένειά τους, γνωρίζοντας ταυτόχρονα πως δεν μπορούν να την ξαναχτίσουν. Εκεί, νομίζω, φαίνεται η καρδιά της ταινίας: η αναγνώριση της ευθύνης, η αποδοχή της πληγής, και η βαθιά ανάγκη να δοθεί στο παιδί τους κάτι που οι ίδιοι δεν κατάφεραν να διατηρήσουν. Η οικογένεια, δηλαδή, όχι ως κάτι που σώζεται, αλλά ως κάτι που μεταδίδεται».
