Η Θεσσαλονίκη υποδέχεται για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά το Visual Arts International Festival (VAiF25, μέχρι 21 Δεκεμβρίου), μετατρέποντας ξανά την πόλη σε ένα ανοιχτό πεδίο σύγχρονης καλλιτεχνικής εξερεύνησης. Μετά την επιτυχημένη πρώτη διοργάνωση του 2024, το φετινό φεστιβάλ επιστρέφει με ακόμη πιο πλούσιο πρόγραμμα: εκθέσεις, καλλιτεχνικές ομιλίες, προβολές, workshops και παρουσιάσεις φωτογραφικών λευκωμάτων φέρνουν σε διάλογο δημιουργούς από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Η εναρκτήρια εκδήλωση, το Σάββατο 29 Νοεμβρίου περιέλαβε Artists Talks από διεθνείς και Έλληνες καλλιτέχνες, ενώ το Opening Party με DJ set του DJ EKMEK συνόδευσε μια δυναμική έναρξη. Παράλληλα, workshop όπως το “A Photobook Reading Room” και η προβολή της ταινίας The Street του Zed Nelson εμπλούτισαν το πρόγραμμα, επιβεβαιώνοντας τον διεπιστημονικό χαρακτήρα του φεστιβάλ.
Στο VAiF25 ανακαλύψαμε ένα φωτογραφικό βιβλίο που διηγείται τη δική του ξεχωριστή ιστορία. Ένα φωτογραφικό βύθισμα στον πολυστρωματικό χαρακτήρα του Λαυρίου: τη μεταλλευτική του ιστορία, τα σημάδια της ανθρώπινης επέμβασης, αλλά και τη βραδεία, επίμονη ανάκτηση της φύσης. Με εικόνες που κινούνται ανάμεσα στη θραύση και την αναγέννηση, το έργο θέτει ερωτήματα για το πώς διαμορφώνουμε τον τόπο - και πώς εκείνος διαμορφώνει εμάς. Η 29χρονη φωτογράφος και βιντεογράφος Ελισάβετ Μαρία Καρακλή, απόφοιτος του Τμήματος Φωτογραφίας και Οπτικοακουστικών Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής αλλά και αθλήτρια ορεινών σπορ και λάτρης της γεωλογίας, αντλεί έμπνευση από το ίδιο το φυσικό τοπίο.
Στο Λαύριο, εκεί όπου το παρόν και το παρελθόν μοιάζουν με διαδοχικές αναπνοές από το ίδιο στήθος, η Καρακλή μοιάζει να βρήκε τον δικό της δρόμο προς την εικόνα. Σε έναν τόπο με ονόματα που μοιάζουν με ψίθυρο - Σπανιόλικα, Θορικό. Με μονοπάτια που έρχονται από αλλού. Και απορίες που στέκονται δίπλα της από παιδί. «Το Λαύριο είναι μία πόλη στην οποία συνυπάρχει το πριν και το τώρα. Από τα κτίρια της πρώην Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου (Γ.Ε.Μ.Λ.) που σήμερα βρίσκονται στο Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, μέχρι τις γειτονιές με τα προσφυγικά σπίτια και τις ιδιότυπες ονομασίες - που μου δημιουργούσαν ερωτήματα από παλιά. Μεγαλώνοντας, ένιωθα πως υπήρχαν πολλά αναπάντητα θέματα για την ιστορία του. Γιατί αυτή η γειτονιά ονομάζεται Σπανιόλικα; Τι είναι αυτές οι εγκαταλελειμμένες εγκαταστάσεις και ποιοι αυτοί που σκάλισαν τα ονόματά τους σε πέτρες στην καρδιά του δάσους, πριν από έναν αιώνα;».
Τα ερωτήματα διεκδικούν απαντήσεις. Αρχικά θέλησε περισσότερο να καταγράψει. Και μέσα από αυτό να δοθούν οι όποιες απαντήσεις. Ένας τόπος που φέρει αιώνες μεταλλευτικής δραστηριότητας σχεδόν το απαιτεί. «Η φωτογραφία δίνει στον χρόνο άλλη διάσταση», λέει. «Η εικόνα ενός τοπίου που έχει υποστεί αιώνες μεταλλευτικής δραστηριότητας μαρτυρά την ιστορία των ανθρώπων και της φύσης που το περιβάλλει. Έτσι, η καταγραφή έγινε σταδιακά μια μορφή σχολιασμού».
Σχόλιο προς μια πιο βαθιά συνομιλία με την ίδια τη γη. Εκεί, η σχέση ανθρώπου και τοπίου δεν είναι αφηρημένη. Είναι χαραγμένη, ορατή: η ανάγκη που σμιλεύει το χώμα, η οικειοποίηση που μεταμορφώνει την ύλη, η επιμονή που παλεύει με τον άνεμο. Στο Λαύριο, αυτή η αλληλεξάρτηση είναι παντού. «Οι κάτοικοι εδώ είναι βαθιά συνδεδεμένοι με τη γη που τους περιβάλλει — ιστορικά, γεωλογικά, κοινωνικά», διευκρινίζει.
Κι όμως, δεν είναι τα εμφανή που τη συγκίνησαν περισσότερο. Αλλά τα μικρά - εκείνα που πρέπει να σκύψεις για να τα δεις. «Πολλές φορές», λέει, «αρκούμαστε στο να κοιτάμε τη μεγάλη εικόνα. Σε αυτό το πρότζεκτ, όμως, επικεντρώθηκα στις λεπτομέρειες. Λεπτομέρειες όπως τα σκαλισμένα ονόματα και παραστάσεις ή οι ροές χρωμάτων αποτυπωμένες σε μαρμάρινους βράχους, ένα αποτέλεσμα γεωλογικών διεργασιών εκατομμυρίων ετών. Η Γ.Ε.Μ.Λ. άφησε πίσω της μεγάλης κλίμακας εγκαταστάσεις, αλλά το παζλ της ιστορίας της είναι διάσπαρτο σε μικρά σημεία της Λαυρεωτικής. Αρκεί να κοιτάξεις λίγο πιο προσεκτικά».
Η φύση, βέβαια, έχει τον δικό της τρόπο να απαντά. Να επιμένει. Να επιστρέφει. Σε έναν τόπο όπου η ανθρώπινη δραστηριότητα υπήρξε επίμονη και συχνά βάναυση, η αναγέννηση της φύσης μοιάζει σχεδόν μια πράξη αντίστασης. «Ίσως, μας υπενθυμίζει αυτή την επιμονή, μαζί με μία ευαλωτότητα που δεν πρέπει να ξεχνάμε», λέει. Μέσα σε αυτή τη λεπτή ισορροπία, η Καρακλή περπάτησε, άλλοτε τυχαία, σε πεζοπορίες με φίλους που άνοιγαν δρόμους χωρίς να το ξέρουν και άλλοτε πιο συστηματικά: στο Θορικό, στο Σούνιο, σε μέρη στα οποία η γη μιλούσε κάθε φορά διαφορετικά. Κανένα πλάνο δεν ήταν πραγματικά προγραμματισμένο. Κάθε επίσκεψη κουβαλούσε το ενδεχόμενο της αποκάλυψης: σημεία που μετέπειτα φωτογραφήθηκαν για το πρότζεκτ "Metamorphism". Κι όταν έστηνε τη μηχανή, τα στοιχεία που την έκαναν να σταθεί ήταν συνήθως δύο: το φως και ο καιρός. Λίγο πριν τη βροχή ή λίγο μετά, όταν το τοπίο έχει σκουπίσει τις άκρες του και η ατμόσφαιρα βαραίνει με έναν τρόπο σχεδόν συναισθηματικό. Μέσα σε αυτό το βάρος, έβρισκε την ένταση που χρειαζόταν η εικόνα.
Το Metamorphism - το φωτογραφικό βιβλίο που προέκυψε - είναι για εκείνη ένας τρόπος να μιλήσει για την εγκατάλειψη, την ανθεκτικότητα και την αναγέννηση. «Πιστεύω πως η ιστορία ενός τόπου μας διδάσκει πολλά για αυτή την εύθραυστη σχέση, μεταξύ ανθρώπου και τοπίου. Αξίζει να επιστρέφουμε σε αυτή την ιστορία, να τη γνωρίζουμε και να τη σκεφτόμαστε βαθύτερα». Αλλά και κάτι πιο προσωπικό: μια επιστροφή στον τόπο της παιδικής της ηλικίας. «Μεγάλωσα σε έναν τόπο τον οποίο ανακάλυψα σταδιακά, βιωματικά και οπτικά», λέει. «Τα μονοπάτια που ακολουθούσα μικρή με τη γιαγιά μου είχαν άλλο νόημα όταν, μεγαλύτερη πια, τα παρατηρούσα. Είναι ένα νοσταλγικό ταξίδι, μια επαφή σε αναμνήσεις και στη συνειδητοποίηση της ενηλικίωσης».
Η φύση «απαντά» στον άνθρωπο σε πολλές από τις φωτογραφίες, αλλά για την ίδια, οι πιο έντονες απαντήσεις βρίσκονται στις χαραγμένες επιγραφές των βράχων. Εκεί όπου ένας άνθρωπος πριν από δεκαετίες θέλησε να αφήσει το όνομά του πάνω στην πέτρα, η φύση τώρα το μισοσβήνει αλλά δεν το εξαφανίζει. Η πέτρα κρατά. Η φύση διορθώνει. Ο χρόνος διαπραγματεύεται.
Η σειρά των φωτογραφιών, δομημένη σαν μια σταδιακή κορύφωση που οδηγεί στο ένθετο με τις αρχειακές εικόνες, ήταν μια διαδικασία που δούλεψε μαζί με τον Γιώργο Γιατρομανωλάκη στο πλαίσιο του workshop της Zoetrope Athens (2024). Ένα παιχνίδι μοτίβων, μια άσκηση ρυθμού. Μια προσπάθεια να φτάσει στο σημείο όπου η εικόνα δεν δείχνει πλέον κάτι, αλλά επιτρέπει κάτι να ειπωθεί.
Η φωτογράφος Ελισάβετ Μαρία Καρακλή
Όταν ο αναγνώστης κλείσει το βιβλίο, εύχεται να έχει νιώσει ένα κάλεσμα: να στοχαστεί το παρελθόν και την επίδραση που μπορούμε να έχουμε πάνω στον τόπο, αλλά και το πώς ο τόπος διαμορφώνει εμάς. Γιατί η ιστορία του Λαυρίου - όπως και της Πτολεμαΐδας, και τόσων άλλων τόπων, όπως λέει η Καρακλή, δεν είναι απλώς μια ιστορία εξόρυξης. Είναι μια ιστορία ανθρώπων: Ισπανών εργατών, Μικρασιατών προσφύγων, ανθρώπων που αντιστάθηκαν σε σκοτεινούς καιρούς δουλεύοντας κρυφά στις εγκαταστάσεις της Γ.Ε.Μ.Λ. Ένας τόπος βαθιά πολυπολιτισμικός, όπου η γη απορρόφησε όχι μόνο μέταλλα αλλά και μνήμες.
Την ρωτάω τι της έμεινε από αυτή τη διαδικασία. Απαντά. Ήταν μια μορφή σταδιακής ενηλικίωσης νιώθω: συναντάς τον τόπο των αναμνήσεών σου, αλλά αυτή τη φορά μέσα από το παρελθόν και την οπτική του ταυτότητα. Και τι θα ήθελε να μείνει στον αναγνώστη; Το τοπίο μπορεί να είναι φαινομενικά στατικό. Στην πραγματικότητα όμως κουβαλά μνήμες, ιστορίες, παρεμβάσεις - και μαζί μια διαρκή κίνηση. Το Metamorphism είναι και ένα οπτικό ταξίδι · μια προσπάθεια να δω πώς η φωτογραφία μπορεί να οργανώσει τον χώρο, το χρόνο και μια εσωτερική κατάσταση που αλλάζει μαζί τους. Αν κάτι μείνει, θα ήθελα να είναι μια πιο ευαίσθητη ματιά στον τρόπο που σχετιζόμαστε με τον τόπο που μας περιβάλλει.
