Το «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: Τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας» είναι ακριβώς αυτό το ντοκιμαντέρ που χρειαζόμασταν

© Chris Giatrakos

Στις 2 Δεκεμβρίου 2023 –ημέρα που συμπληρώνονται τα εκατό χρόνια από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας– θα πραγματοποιηθεί στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος η πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ του Βασίλη Λούρα, για τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της σπουδαιότερης λυρικής καλλιτέχνιδας του 20ού αιώνα, σε σκηνοθεσία Μιχάλη Ασθενίδη και Βασίλη Λούρα, και σε συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με την Escape. Στις 8 Δεκεμβρίου 2023 το ντοκιμαντέρ θα προβληθεί στη Γαλλία από τη France TV 5, στο μεγάλο αφιέρωμα της Γαλλικής Τηλεόρασης στη Μαρία Κάλλας το οποίο πραγματοποιείται σε συνεργασία με την Όπερα του Παρισιού και την Εθνική Λυρική Σκηνή

Το ντοκιμαντέρ που ξετυλίγεται γραμμικά, σαν ημερολόγιο που αποκαλύπτει σελίδα -σελίδα τα μυστικά του, επιχειρεί να φωτίσει την περίοδο της προσωπικής και καλλιτεχνικής ενηλικίωσης της Κάλλας στην Αθήνα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, από το 1937 έως το 1945, καθώς και τα χρόνια μετά το 1957, όταν η παγκόσμια πλέον ντίβα επανασυνδέεται με την Ελλάδα.

Διαθέτει μέτρο, σεβασμό στο λόγο και καθαρό και αναλυτικό σπικάζ από τον ίδιο τον δημιουργό του, Βασίλη Λούρα, μέγιστο γνώστη των δαιδαλωδών μονοπατιών της Λυρικής Σκηνής καθότι καλλιτεχνικός σύμβουλος Επικοινωνίας και Προγράμματος της, ήδη από το 2011. Επίσης διαθέτει και σκηνοθετική αρτιότητα και ωραίες ιδέες - αν και θα θέλαμε, είναι η αλήθεια, λίγο περισσότερο κανάκεμα από το θαυμάσιο animation του Βαγγέλη Μαντζαβίνου που χάνεται στα επίκαιρα και την ασπρόμαυρη καθημερινότητα τους, με απίστευτη σημαντικότητα και ελαφράδα. 

Tiefland: Animation από τον Βαγγέλη Μαντζαβίνο

Tosca: Animation από τον Βαγγέλη Μαντζαβίνο

Πολλά και εξαιρετικής ποιότητας τα σημεία που σχηματίζουν τη σεναριακή ραχοκοκαλιά του τόσο ενδιαφέροντος αυτού ντοκιμαντέρ. Τα εκκωφαντικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα, τα άγνωστα ντεμπούτα -ποιος να τα θυμάται άραγε-, οι προσωπικότητες που την καθόρισαν -φίλοι και εχθροί-, τα ορόσημα της πορείας της- σημεία των καιρών της-, αλλά και οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες στην Ελλάδα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το εμφυλιοπολεμικό κλίμα των δεκαετιών του ’40 και του ’50 και οι άδικες επιθέσεις που δέχτηκε από ένα πλήθος που είχε μάθει να ζηλεύει και όχι να θαυμάζει. Η δύσκολη αλλά και μυθιστορηματική ζωή της Κάλλας εκείνων των χρόνων, άγνωστη σε πολλούς από εμάς που χαθήκαμε ζαλισμένοι μέσα στην ομίχλη της μετέπειτα φαντασμαγορικής επιτυχίας της, κινήθηκε πάντα στο μεταίχμιο μεταξύ θριάμβου και τραγωδίας.

Αν αποκρυπτογραφήσεις τις πληροφορίες που σου δίνουν τα 100 λεπτά του doc, θα θυμηθείς πως η άφιξη της δεκατετράχρονης Καλογεροπούλου στην Αθήνα, το 1937, έχει άλλο όνομα, αφού πρωτοσυστήνεται ως Μαίρη στους συμμαθητές της στο Εθνικό Ωδείο. Εντούτοις, υπογράφει ως Μαριάννα στο πρώτο της συμβόλαιο με τη νεοσύστατη τότε Λυρική Σκηνή το 1940. Τον Μάρτιο του 1945, λίγο πριν φύγει από την Αθήνα για τη Νέα Υόρκη, εμφανίζεται σε συναυλία ως Mary Callas, καθώς ήδη ετοιμάζεται να ανοίξει τα φτερά της για τη μεγάλη καριέρα, οπότε και θα γίνει διάσημη στα πέρατα του κόσμου ως Maria Callas. Στην πρώτη της επιστροφή στην Αθήνα το 1957, ως παγκόσμια πλέον σταρ της όπερας, εμφανίζεται στο Ηρώδειο ως Μαρία Μενεγκίνι Κάλλας.

Εικόνα από τη συλλογή του Δημήτρη Μεθενίτη © Ανδρέας Σιμόπουλος

Αρχείο Εθνικού Ωδείου, φωτογραφία Βαλέρια Ισάεβα

Ακούμε, βλέπουμε, διαβάζουμε: «Αν και το τραύμα του πολέμου θα ακολουθήσει την Κάλλας μέχρι το τέλος της ζωής της, εντούτοις καθίσταται σαφές ότι στα δύσκολα χρόνια που έζησε στην Αθήνα μπήκαν οι βάσεις για τη μετέπειτα καλλιτεχνική της πορεία. Δεν είναι μόνο ότι στην Αθήνα θα λάβει την καλλιτεχνική της εκπαίδευση από την Ελβίρα ντε Ιντάλγκο, αλλά και ότι θα αποκτήσει μια σημαντικότατη σκηνική και ερμηνευτική εμπειρία από τις παραστάσεις που θα δώσει με την Εθνική Λυρική Σκηνή. Επιπλέον, σε προσωπικό επίπεδο, στα οκτώ εκείνα χρόνια θα βρει την εσωτερική δύναμη να μετατρέψει κάθε δυσκολία, κάθε πρόκληση, κάθε επίθεση, σε εφόδιο και δύναμη για τη μετέπειτα ζωή της.

Βασικός κορμός της μουσικής αφήγησης του ντοκιμαντέρ είναι η ηχογράφηση από το ρεσιτάλ που έδωσε το 1957 στο Ηρώδειο, καθώς και άλλες θρυλικές στουντιακές και ζωντανές ηχογραφήσεις της Κάλλας. Στο ντοκιμαντέρ ακούγονται για πρώτη φορά ανέκδοτες ηχογραφήσεις της Κάλλας».

Μήδεια: Κάλλας & Μορφονιού, Επίδαυρος 1951 © Κλεισθένης

Μήδεια: Εθνική Λυρική, Επίδαυρος 1961

Υπάρχουν δύο ενότητες που θες δεν θες, θα κάνουν τα μάτια σου να δακρύσουν- αβίαστα και γεμάτα ευγνωμοσύνη.  Η πρώτη είναι από τον Αύγουστο του 64, όταν η θαλαμηγός «Χριστίνα» πιάνει λιμάνι στη Λευκάδα.

Ένα απόσπασμα από το σπικάζ του ντοκιμαντέρ διευκρινίζει: «Η Κάλλας ήδη έχει περιορίσει στο ελάχιστο τις εμφανίσεις της, έχοντας βάλει σε προτεραιότητα την προσωπική της ζωή. Η θερμή υποδοχή των κατοίκων του νησιού –ίσως και η ευτυχία που βίωνε το καλοκαίρι εκείνο- την οδηγούν στην αυτοσχέδια σκηνή της πλατείας του νησιού, που έχει στηθεί για τις γιορτές λόγου και τέχνης. Με τον νεαρό μαθητή πιάνου Κυριάκο Σφέτσα να καλείται να την συνοδεύσει -χωρίς καμία προετοιμασία-, η Κάλλας ερμηνεύει την άρια της Σαντούτσα από την Καβαλλερία Ρουστικάνα, ολοκληρώνοντας έτσι έναν ακόμα κύκλο που είχε ανοίξει 25 χρόνια πριν, τον Απρίλιο του 39, όταν τραγούδησε την Καβαλλερία στην πρώτη μελοδραματική παράσταση που έδωσε για το Εθνικό Ωδείο. Το βίντεο και η ηχογράφηση από την μαγική εκείνη βραδιά δημοσιεύονται για πρώτη φορά και αποκαλύπτουν μια φωνή λαμπερή ακμαία, χωρίς προβλήματα, που θυμίζει περισσότερο τις ηχογραφήσεις του ’59. Τη φωνή μιας ευτυχισμένης γυναίκας, που ζει ελεύθερα τη ζωή της».

Τόσκα (1942)

Νόρμα: 1960, Λυρική Σκηνή Επίδαυρος

Η δεύτερη ηχογράφηση που αποτελεί και την κορύφωση του ντοκιμαντέρ, είναι η τελευταία της ηχητική «εμφάνιση» το 1977 στο σπίτι της στο Παρίσι - δώρο ενός φιλμ που τιμά το «αντικείμενο του πόθου» του με απεριόριστη αγάπη και σεβασμό. Υπερβολή ή όχι, είναι η στιγμή που νοιώθεις μέσα στο σινεμά μια συλλογική ανακοπή- μια κοινή συμμετοχή ενός ξαφνιασμένου πλήθους σε ένα θαύμα. Σαν να σκάει εκθαμβωτικά κάτι που ήταν βαθιά κρυμμένο στο χρόνο και βρίσκει επιτέλους διέξοδο στο φως, για πρώτη φορά, μπροστά στα μάτια σου. Νομίζω σε αυτό το έντονο συναίσθημα συγκίνησης συμβάλει ο τρόπος που ντύνεται σκηνοθετικά η γενναιόδωρη αυτή ηχογράφηση. Η κάμερα περιπλανιέται στους αθηναϊκούς  δρόμους που περπάτησε η Κάλλας. Η κάμερα του τώρα. Η Αλεξάνδρας στο Πεδίον του Άρεως, η Μαυροματαίων και Κοδριγκτώνος που ήταν το σπίτι της δασκάλας της Ελβίρας ντε Ιντάλγκο, η Πατησίων όπου ήταν το σπίτι της, η Πειραιώς όπου ήταν το ωδείο Αθηνών, η Ακαδημίας που ήταν τα παλιά Ολύμπια της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, η3η Σεπτεμβρίου που ήταν το εθνικό ωδείο, οι δρόμοι γύρω από το Ηρώδειο. Όλοι οι δρόμοι σαν να τους περπατάς σήμερα. Γερμένοι στα χαλάσματα και τα πειραγμένα φώτα της νέας εποχής. Το κοντράστ συνθλίβει και περιέργως απελευθερώνει. Η έξοχη φωνή της «τελευταίας φοράς», οδηγεί και ξεκαθαρίζει το τοπίο. Μόνο αυτή έχει σημασία. Αυτή που κολυμπά μέσα στο τότε και το τώρα με την καθαρότητα της μεγαλοπρέπειας της. 

Αυτή επίσης η φωνή, της απομονωμένης στο διαμέρισμα της Ζορζ Μαντέλ, Κάλλας που μελετά σχεδόν καθημερινά, με θαυμαστή υπομονή και ταπεινότητα. Είτε μόνη της, συνοδεύοντας τον εαυτό της στο πιάνο - είτε με τη βοήθεια της στενής της φίλης Βάσως Δεβετζή. Τις ακούμε να μιλούν στα ελληνικά. Μιλούν πάνω σε μαύρο φόντο που τέμνει τους νυχτερινούς δρόμους σαν υποσημείωση. Σαν υστερόγραφο. Έξοχη ιδέα. Έξοχη σκηνοθετική ολοκλήρωση.  Τις ακούμε να ηχογραφούν μια μελέτη σε ένα παλιό μαγνητόφωνο. Διαδικασία απαραίτητη για την Κάλλας ώστε να ακούει τον εαυτό της και να τον αξιολογεί από την αρχή. Να γράφει ξανά και ξανά πάνω στην ίδια καταταλαιπωρημένη ταινία.

Ακούμε την φωνή του Βασίλη Λούρα στο σπικάζ να εξηγεί: «Μια σχεδόν κατεστραμμένη μαγνητοταινία, από τον Αύγουστο του 1977 –λίγες μόνο μέρες πριν τον θάνατο της, βρέθηκε στο αρχείο της Βάσως Δεβετζή. Ένα μονόλεπτο απόσπασμα που φαινόταν να σώζεται από αυτή είχε ακουστεί στην έκθεση του 1979 στο Musee Caravalet στο Παρίσι. 44 χρόνια μετά, από αυτήν την ταινία ακούμε για πρώτη φορά, τη μελέτη ολόκληρης της άριας Madre pietoζa βέρντζινε του Βερντι, μετά από μια εξαιρετικά δύσκολη διαδικασία αποκατάστασης του υλικού, την οποία επιμελήθηκε ο Άρης Χριστοφέλλης.

H αυτοκριτική της Κάλλας και οι διακριτικές επισημάνσεις της Δεβετζή γίνονται στην ελληνική γλώσσα. Η φωνή εδώ μοιάζει πιο ελεύθερη από την περιοδεία του 73-74. Η απαράμιλλη μουσικότητα, η μοναδική δραματική έκφραση και η αδιαμφισβήτητη σφραγίδα της τραγωδού “Καλλας” υπάρχουν σε κάθε νότα… Ακούγοντας αυτή την πρόβα, η πιθανότητα μιας νέας επαγγελματικής ηχογράφησης με σωστά διαλεγμένο ρεπερτόριο δεν θα έμοιαζε απίθανη…

Τα λόγια της προσευχής από τη Δύναμη του Πεπρωμένου δεν θα μπορούσαν να περιγράφουν καλύτερα την ψυχική κατάσταση της Μαρίας Κάλλας, σε αυτό το πολύτιμο τελευταίο ντοκουμέντο πριν την αιώνια σιωπή». 

Ο γιος του ιδρυτικού Διευθυντή της ΕΛΣ. Ιωάννης Μπαστίας © Ανδρέας Σιμόπουλος

Χαρά Καλομοίρη, Διευθύντρια του Εθνικού Ωδείου © Valeria Isaeva

Στις καινούριες συνεντεύξεις που έγιναν για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ, περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, ο γιος του ιδρυτικού Διευθυντή της ΕΛΣ Ιωάννης Μπαστιάς, ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Γιώργος Κουμεντάκης, ο λυρικός καλλιτέχνης Άρης Χριστοφέλλης, ο Πρόεδρος των Υποτροφιών Μαρία Κάλλας Κωνσταντίνος Πυλαρινός, ο Στέφαν Χαίρνερ, γιος του αρχιμουσικού Χανς Χαίρνερ, που διηύθυνε την Κάλλας το 1944 στον Φιντέλιο, η μεσόφωνος Κική Μορφωνιού, που τραγούδησε με την Κάλλας στη Νόρμα και τη Μήδεια της Επιδαύρου, η Χαρά Καλομοίρη, Διευθύντρια του Εθνικού Ωδείου, η Έφορος του Αρχείου του Ωδείου Αθηνών Στέλλα Κουρμπανά, η μελετήτρια του αρχείου Ζώρα, μουσικολόγος Σοφία Κοντώση, ο συνθέτης Φίλιππος Τσαλαχούρης κ.ά.

Ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής Γιώργος Κουμεντάκης και καλλιτεχνικός επιμελητής του Έτους Κάλλας της ΕΛΣ

Ο διακεκριμένος λυρικός καλλιτέχνης Άρης Χριστοφέλλης

Επιπλέον, εκτός από τα αποσπάσματα συνεντεύξεων της ίδιας της Κάλλας, στο ντοκιμαντέρ περιλαμβάνονται επίσης παλαιότερες συνεντεύξεις της δασκάλας της στο Ωδείο Αθηνών Ελβίρας ντε Ιντάλγκο, των συναδέλφων της Ζωής Βλαχοπούλου, Μαρίκας Παπαδοπούλου, Άρντας Μαντικιάν, του συγγραφέα Νίκου Πετσάλη-Διομήδη, του μαέστρου Λεωνίδα Ζώρα, του φίλου της Κάλλας Βρετανού αξιωματούχου Ρέυ Μόργκαν κ.ά. Τέλος, στο ντοκιμαντέρ ακούγονται πολύτιμες μαρτυρίες ανθρώπων που συνεργάστηκαν με την Κάλλας στα χρόνια της Κατοχής, όπως του ιδρυτικού Διευθυντή της ΕΛΣ Κωστή Μπαστιά, του σκηνοθέτη της πρώτης της Τόσκας Ντίνου Γιαννόπουλου, της Διευθύντριας Χορωδίας της ΕΛΣ Έλλης Νικολαΐδου, της πιανίστας (corépétitrice) Ίρμας Κολάση, των συναδέλφων της καλλιτεχνών Σπύρου Σαλίγκαρου, Μίτσας Κουραχάνη κ.ά.

Οι σκηνοθέτες Μιχάλης Ασθενίδης και Βασίλης Λούρας