Allspice: Στο Μουσείο Ακρόπολης, ο Michael Rakowitz δείχνει έναν δρόμο αντίστασης στη λήθη

Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures, 2025 / Installation view / NEON + Acropolis Museum

«Η γη ανάμεσα στα δύο ποτάμια, η κοιτίδα του πολιτισμού, η εύφορη ημισέληνος, η γενέτειρα μεγάλων αυτοκρατοριών — η Μεσοποταμία είναι γνωστή με πολλά ονόματα. Ωστόσο, αυτά τα ονόματα δεν αρκούν για να περιγράψουν μια γη που είναι βαθιά χαραγμένη με ένα πλούσιο μωσαϊκό λαών, τόπων και διαχρονικών κληρονομιών. Από τους γεμάτους αναθήματα ναούς από πλίνθους της πρώιμης δυναστικής περιόδου έως τα πλούσια διακοσμημένα μνημειώδη παλάτια της Νεοασσυριακής Αυτοκρατορίας, από τους φορητούς πέτρινους λίθους έως τις κολοσσιαίες φιγούρες αρχαίων φρουρών..», είπε η Kiersten Neumann, επμελήτρια, συνεργάτης ερευνήτρια, λέκτορας στο Institute for the Study of Ancient Cultures & Department of Art History, Πανεπιστήμιο του Σικάγο, σε ομιλία της στο Μουσείο Ακρόπολης, επ' ευκαιρία της έκθεσης Allspice: Michael Rakowitz & Ancient Cultures, που παρουσιάζεται εκεί.

Η έκθεση Allspice είναι εμπνευσμένη από τους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας, αλλά αφορά το σήμερα. Έργο του διεθνώς αναγνωρισμένου αμερικανο-ιρακινού καλλιτέχνη Michael Rakowitz, εκτίθεται αυτό τον καιρό και μέχρι το τέλος του Οκτωβρίου 2025 στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου Ακρόπολης, και αποτελεί το πρώτο μέρος της τριλογίας: Michael Rakowitz & Ancient Cultures | Παρουσίαση Αρχαίων Πολιτισμών και Σύγχρονης Τέχνης. Πρόκειται για μια συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού, του Μουσείου Ακρόπολης και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών με τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό ΝΕΟΝ. Οι τρεις ενότητες του έργου θα πραγματοποιηθούν σε διάφορους χώρους στην Αθήνα, μεταξύ 2025 και 2026.

Η έκθεση Allspice: Michael Rakowitz & Ancient Cultures προσφέρει μια μεθοδολογική επισκόπηση σχετικά με την κοινωνική και υλική ιστορία των μνημείων. Αποτελεί μια σε βάθος συνομιλία μεταξύ σύγχρονων έργων και αντικειμένων αρχαίων πολιτισμών από τις περιοχές της Μεσοποταμίας και της νοτιοανατολικής Μεσογείου. Για την έκθεση, δεκατρία σημαντικά εκθέματα από το Ινστιτούτο Μελέτης Αρχαίας Κουλτούρας του Πανεπιστημίου του Σικάγου και ένα από τη Συλλογή Κυπριακών Αρχαιοτήτων του Θάνου Ν. Ζιντίλη έχουν συγκεντρωθεί μαζί με δεκατέσσερα σύγχρονα έργα του Rakowitz - γλυπτά, κολάζ, βίντεο, εγκαταστάσεις - που αναδεικνύουν διαχρονικά θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς, απώλειας, επιβίωσης και μνήμης, ιδιαίτερα σε καταστάσεις βίαιων διωγμών και ξεριζωμού από τις προγονικές εστίες.

Με επίκεντρο το πολυδιάστατο έργο του, ο καλλιτέχνης αναφέρεται σε ένα συνεχιζόμενο και ανοικτό πολιτιστικό τραύμα που συμβαίνει, σε όλο τον κόσμο: Αντικείμενα που αποτελούν την πολιτιστική μνήμη ενός λαού και συνθέτουν το πνεύμα μιας χώρας, γίνονται αντικείμενα κλοπής, συναλλαγής, καταστροφής και εξαφάνισης. Σκοπός αυτού του "Αρμαγεδώνα του μίσους" είναι, μετά τους διωγμούς και τις εθνοκαθάρσεις, να ακολουθήσει η ολοκληρωτική φίμωση της συλλογικής μνήμης, μέσω της εξάλειψης των πολιτισμικών στοιχείων που συνθέτουν τη ιστορία των λαών.

Ο Michael Rakowitz, σε βίντεο στον ιστότοπο του ΝΕΟΝ, μεταξύ άλλων αναφέρει από πού εμπνεύστηκε τον τίτλο της έκθεσης: «Μια οικογένεια υπό διωγμό μπορεί να αποφασίσει να κρατήσει ως μνήμη κάποια απ΄τα οικεία αντικείμενα ή να αποχωριστεί άλλα. Οι παππούδες μου, όταν αναγκάστηκαν να φύγουν από τη Βαγδάτη, ήταν μια τραγική εμπειρία, άφησαν πίσω όλη τους τη ζωή. Κατάφεραν, όμως, εμείς τα εγγόνια τους, να μπορέσουμε να γνωρίσουμε αυτό το μέρος που ονομάζεται Βαγδάτη [...] Όταν μετακινείσαι από μέρος σε μέρος, αυτό που ενεργοποιείται αυτόματα, ως σταθερά της ύπαρξης, είναι το μαγείρεμα και οι συνταγές. Ένα από τα μπαχαρικά που βρήκα πολύ συχνά να εμφανίζεται στις συνταγές της μητέρας μου ήταν το allspice (σ.σ. μπαχάρι), κύριο συστατικό του ιρακινού μπαχαράτ, ενός μείγματος μπαχαρικών πολύ διαδεδομένο στο Ιράκ».

Η μητέρα του, μέσα από τις παλιές παραδοσιακές συνταγές της δικής της μητέρας, χρησιμοποιεί το μπαχάρι [allspice], όχι μόνο ως ένα συστατικό που θα δώσει νοστιμιά στο φαγητό, αλλά ως ένα υπέροχο υποκατάστατο όλων των μπαχαρικών και των γεύσεων της πατρίδας της, που δεν μπορούσε να έχει μαζί της. Ο Rakowitz δημιουργεί στην Αθήνα ένα νέο έργο: κολλώντας σε κολώνες, διάσπαρτες στην αίθουσα, τις εκατοντάδες παραδοσιακές συνταγές της μητέρας του, γραμμένες από την ίδια, χρησιμοποιεί νοερά τη γεύση, το άρωμα, την ίδια την πράξη του μαγειρέματος στην οικογενειακή εστία, ως εντυπωμένα σύμβολα επανάκλησης της μνήμης ενός τόπου, στον οποίο αυτή η γυναίκα δεν πρόκειται να επιστρέψει ξανά.

Ο Michael Rakowitz είναι γνώστης των φαντασμάτων. Οπως λέει η διευθύντρα του ΝΕΟΝ, κ. Ελίνα Κουντουρά: «Ο Rakowitz είναι καλλιτέχνης, ποιητής, είναι δάσκαλος, είναι μάγειρας, είναι δημιουργός, είναι γλύπτης. Κατασκευάζει νέους χώρους της φαντασίας όπου συνδέει ανθρώπους και χαμένα αντικείμενα».

Το έργο του, διαβάζουμε, συχνά αναφέρεται με διάφορους τρόπους σε πράγματα, καταστάσεις και ανθρώπους που έχουν πεθάνει, έχουν εξαφανιστεί, έχουν χαθεί ή βρίσκονται στο τέλος της διαδρομής τους. Η τέχνη του έχει σκοπό να επαναφέρει στη ζωή αυτές τις καταστάσεις, να «επανεμφανίσει», να δώσει σώμα στο σβησμένο.

Το έργο του Rokowitz με τίτλο: Study for a Lamassu in spolia (Μελέτη για ένα Λαμάσου σε σπόλια) παρουσιάζει το σχέδιο του σώματος του Λαμάσου, μυθικό τέρας-προστάτης στις πύλες των Ασσσυριακών πόλεων, ζωγραφισμένο απευθείας πάνω στο γυαλί της βιτρίνας που περιέχει πέτρινο ανδρικό κεφάλι από την Κύπρο, από τη Συλλογή Κυπριακών Αρχαιοτήτων Θάνου Ν. Ζιντίλη στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα. Το έργο προτείνει μια πιθανή ένωση αυτών των δύο θραυσμάτων, που συχνά παρατηρείται στα σπόλια, μια αρχαία τεχνική στην οποία πέτρες από παλαιότερες κατασκευές επαναχρησιμοποιούνταν για λειτουργικούς ή διακοσμητικούς σκοπούς.

Ένα από τα πιο σημαντικά έργα, το οποίο αποτελεί το δεύτερο μέρος της έκθεσης που παρουσιάζεται στο Μουσείο Ακρόπολης, είναι το εν εξελίξει εγχείρημά του: «The invisible enemy should not exist» (Ο αόρατος εχθρός δεν πρέπει να υπάρχει). Ένα πρότζεκτ που αποτελείται από πολλές εκδοχές και παραλλαγές και που ο καλλιτέχνης ξεκίνησε το 2007, ως άμεση αντίδραση στη λεηλασία αρχαιοτήτων από το Εθνικό Μουσείο της Βαγδάτης μετά την αμερικανική εισβολή του 2003. Πρόκειται για συνεχιζόμενη προσπάθεια που έχει ως στόχο την ανάκτηση χιλιάδων χαμένων αντικειμένων, μέσω της αναζήτησης στη βάση δεδομένων του Ινστιτούτου Μελέτης Αρχαίων Πολιτισμών (ISAC) του Πανεπιστημίου του Σικάγου, καθώς και των πληροφοριών που δημοσιεύονται στον ιστότοπο της Interpol.

Από αυτή την περιπετειώδη αναζήτηση απαντήσεων και τραγικών συμπερασμάτων αντλείται το περιεχόμενο, το νόημα και ο συμβολισμός του βίντεο του Rakowitz με τίτλο: "The Ballad of Special Ops Cody", με το οποίο ανοίγει η έκθεση. Το βίντεο γυρίστηκε στις Ασσυριακές Αίθουσες του Ινστιτούτου Μελέτης Αρχαίων Πολιτισμών του Πανεπιστημίου του Σικάγου. Σε αυτό, η φιγούρα-παιχνίδι Special Ops Cody, μια μινιατούρα αμερικανού στρατιώτη με πλήρη εξάρτηση, προσφέρεται να απελευθερώσει τα αγάλματα, προτρέποντάς τα να δραπετεύσουν από τη βιτρίνα τους και να επιστρέψουν στο σπίτι τους. 

Ο Michael Rakowitz εξηγεί το σκεπτικό του για το πρότζεκτ «The invisible enemy should not exist»: «Δεν είχε σημασία αν ήσουν υπέρ ή κατά της εισβολής, η καταστροφή ήταν ολική και κοινή για όλους. Ξεκίνησα τότε ένα πρότζεκτ, όπου τα τελευταία είκοσι χρόνια προσπαθούμε να παρουσιάσουμε, εκ νέου, τα περισσότερα από τα 7000 αντικείμενα που αγνοούνται, ακόμα και σήμερα, από το Εθνικό Μουσείο του Ιράκ. Περιλαμβάνει επίσης τμήματα από τους αρχαιολογικούς χώρους που καταστράφηκαν από τις ομάδες του Ισλαμικού Στρατού (ISIS), που ήρθαν μετά τους Αμερικάνους, καθώς και τα χιλιάδες αντικείμενα που αφαιρέθηκαν, κλάπηκαν ή καταστράφηκαν από κατακτητές, ιεραποστόλους, αρχαιολόγους και μουσεία κατά τα χρόνια της αποικιοκρατίας, κυρίως στον 19^ο αιώνα».

Το «The invisible enemy should not exist» αφορά στις προσπάθειες κάθε εξουσίας να διαγράψει βίαια τις ιστορικές μνήμες των λαών, αλλά και τη συνεχή παρουσία των λαών της Μεσοποταμίας στον σύγχρονο δυτικό κόσμο. Για το πρότζεκτ αυτό, ο Rakowitz δημιουργεί, ως "επανεμφανίσεις" των χαμένων, κλεμμένων και κατεστραμμένων θησαυρών, πολύχρωμα γλυπτά φτιαγμένα με τη τεχνική του παπιέ μασέ, από αραβικές και αγγλικές εφημερίδες, από συσκευασίες τροφίμων από τη Μέση Ανατολή, από κονσέρβες και χαρτόνια, ετικέτες και ηχητικά στοιχεία. Επαναχρησιμοποιώντας, δημιουργικά, τα ευτελή αυτά υλικά, τα οποία βρίσκει διάσπαρτα στην Αμερική - όπου γεννήθηκε και κατοικεί εκεί μέχρι και σήμερα ως μέλος της διασποράς - έχει σκοπό να αποδεσμεύσει τις αρχαίες μνήμες και ιστορίες από την σκονισμένη αίγλη των μουσείων και από τη θολή απόσταση του χρόνου και του τόπου που δεν υπάρχει πια. Δημιουργεί συνδέσμους με το παρελθόν και, κατασκευάζοντάς το από την αρχή, καλεί σε διάλογο με το σήμερα, θέλοντας να διαρρηγνύει, εις το διηνεκές, την παγκόσμια λήθη.

Τα ερωτήματα που θέτει ο Rakowitz είναι σύνθετα και κινούνται όλα γύρω από το ανοιχτό τραύμα του ξεριζωμού, της απώλειας της συλλογικής και ατομικής ταυτότητας, όπως αυτή διαμορφώνεται από τις αρχαίες και πιο νέες ιστορίες που κουβαλάμε στο ψυχισμό των καθημερινών πράξεων, αλλά και των κενών που βιώνουμε στο ασυνείδητο. Αυτοί που έχασαν, αυτοί που εξαφανίστηκαν, αυτοί που εκδιώχτηκαν ή αφανίστηκαν, οι αδύναμοι και κατακτημένοι. Υπάρχουν πολλοί τέτοιοι λαοί πάνω στη Γη, που ψάχνουν να βρουν ένα δρόμο επιστροφής σε μια ξεχασμένη μνήμη. Κάποιοι είναι υπόλογοι γι' αυτή την καταστροφή. Κι αυτή, είναι μια μνήμη που δεν πρέπει να ξεχάσουμε.