Michael Rakowitz
Από τις 13 Μαΐου ως τις 31 Οκτωβρίου 2025, το Μουσείο Ακρόπολης φιλοξενεί το πρώτο μέρος μιας φιλόδοξης τριλογίας που γεννιέται από τη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, του Μουσείου Ακρόπολης και του Οργανισμού ΝΕΟΝ και υπογράφει ο Michael Rakowitz.
Η τριλογία που ξεκινά με την έκθεση "Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures", φέρνει τη σύγχρονη τέχνη σε έναν ανοιχτό διάλογο με τα τραύματα της ιστορίας και την ανάγκη αποκατάστασης μνήμης και πολιτιστικής δικαιοσύνης. Ο Ιρακινο-Αμερικανός καλλιτέχνης, με όχημα τα γλυπτά του και με υλικά από εφημερίδες της Μέσης Ανατολής, συσκευασίες τροφίμων, πεπιεσμένο χαρτί και αναμνήσεις, υφαίνει έναν ισχυρό διάλογο με το αρχαίο και το σύγχρονο τραύμα.
Η έκθεση σε επιμέλεια του Νικόλαου Χρ. Σταμπολίδη και της Ελίνας Κουντούρη, επιχειρεί όχι μόνο μια μουσειακή αλλά και μια συναισθηματική και πολιτική σύνθεση. Το μπαχάρι – allspice – δεν είναι τυχαία επιλογή. Αναφέρεται στις χειρόγραφες ιρακινές συνταγές της μητέρας του Rakowitz, που κοσμούν τις κολώνες της αίθουσας της έκθεσης, αλλά και στην ίδια την έννοια του «υποκατάστατου»: ένα μπαχαρικό που μπορεί να υποκαταστήσει πολλά άλλα. Όπως και τα έργα του καλλιτέχνη – υποκατάστατα αντικειμένων που λεηλατήθηκαν, χάθηκαν, εκλάπησαν ή καταστράφηκαν.
Η λέξη "substitute", μας θυμίζει ο Rakowitz, προέρχεται από το λατινικό "statua", δηλαδή άγαλμα. Και τι άλλο είναι τα έργα του από γλυπτά-φαντάσματα, μνημεία της απουσίας, φτιαγμένα από σύγχρονα, εφήμερα υλικά, σαν κι αυτά που επιβιώνουν μόνο στη μνήμη;
Από τις σφραγιδοκύλινδρους και τα μικρογλυπτά μέχρι τις μεγάλες ανάγλυφες πλάκες που «επανεμφανίζουν» όσα χάθηκαν στο παλάτι της Νιμρούντ – τα έργα του Rakowitz δεν προσποιούνται ότι είναι τα αυθεντικά. Δείχνουν τα κενά. Τις ρωγμές. Τα σημεία όπου κάτι λείπει. Εκεί όπου άλλοτε στεκόταν ένα βλέμμα, ένα ανάγλυφο σώμα, ένα νόημα.
Τοποθετημένα σε διάλογο με 13 αρχαιότητες από το Ινστιτούτο Μελέτης Αρχαίων Πολιτισμών του Πανεπιστημίου του Σικάγο και με ένα έργο από τη Συλλογή Κυπριακών Αρχαιοτήτων Θ. Ζιντίλη (Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης), τα έργα του Rakowitz ανακαλούν τις «αφανείς διαδρομές» της πολιτιστικής κληρονομιάς – αυτή τη συνεχή μετακίνηση, αποκοπή, αρπαγή και απώλεια.
«Κάθε φορά που φεύγω από την Αθήνα, κλαίω. Όταν έρχομαι, νιώθω ότι επιστρέφω σπίτι», λέει ο Michael Rakowitz, κάνοντας το προσωπικό του βίωμα σημείο εκκίνησης μιας παγκόσμιας αφήγησης. Αν και του είναι δύσκολο να αποχωρίζεται τη γυναίκα και τα παιδιά του όταν ταξιδεύει, η Αθήνα αποτελεί εξαίρεση. «Η δυνατότητα να εκθέτω τη δουλειά μου στο Μουσείο της Ακρόπολης είναι για μένα το απόλυτο πλαίσιο. Το μουσείο αυτό απαιτεί επανένωση – είναι ένας φάρος για κάθε άνθρωπο που έχει αποκοπεί από κάτι που του ανήκει».
Καθ. Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, Γενικός Διευθυντής Μουσείου Ακρόπολης, Ελίνα Κουντουρη, Διευθύντρια ΝΕΟΝ, Michael Rakowitz
Ο καλλιτέχνης δεν διστάζει να αναφερθεί ευθέως και στα Γλυπτά του Παρθενώνα: «Η επιστροφή τους πρέπει να γίνει. Δεν υπάρχει απολύτως καμία αμφιβολία. Δεν είναι δύσκολο. Είναι το σωστό. Και δεν καταλαβαίνω γιατί ακόμα το συζητάμε».
Όταν ήρθε πρώτη φορά στην Αθήνα το 2022, δούλευε ήδη από το 2018 τις «επανεμφανίσεις» των ανάγλυφων από το παλάτι της Νιμρούντ, με ακρίβεια χιλιοστού. Επανέφερε στη ζωή όχι μόνο όσα κατέστρεψε το ISIS το 2015, αλλά και τα κενά – τις απουσίες των περίπου 400 αναγλύφων που λεηλατήθηκαν και μεταφέρθηκαν από ξένες δυνάμεις. «Το έργο μου θέλει να σε φέρει στη θέση ενός Ασσυρίου που βρισκόταν στο παλάτι την ημέρα πριν καταστραφεί. Να νιώσεις τι σημαίνει να κοιτάς τον πολιτισμό σου μέσα από θραύσματα».
Ο τίτλος της έκθεσης "Allspice" – μπαχάρι – έχει τις ρίζες του στις συνταγές της μητέρας του. «Μου έδωσε την άδεια να χρησιμοποιήσω 25 χειρόγραφες συνταγές της, από τη δεκαετία του ’70. Στις περισσότερες υπήρχε μπαχάρι – ένα υποκατάστατο όταν δεν μπορούσαν να βρουν όλα τα συστατικά. Όσο πιο μακριά από την πατρίδα, τόσο περισσότερες αντικαταστάσεις χρειάζεσαι. Η λέξη 'substitute' προέρχεται από το λατινικό 'statua' – άγαλμα. Και εγώ, για 20 χρόνια, φτιάχνω αγάλματα που αντικαθιστούν εκείνα που χάθηκαν».
Με το χαρακτηριστικό του χιούμορ σχολίασε και την αρχική διστακτικότητα του Μουσείου: «Ο Dr. Stambolidis μου είπε ότι το μουσείο δεν συνεργάζεται με εν ζωή καλλιτέχνες. Του υποσχέθηκα ότι μια μέρα θα πεθάνω».
Ο Καθηγητής Νικόλαος Σταμπολίδης, συν-επιμελητής της έκθεσης, θέτει το καίριο ερώτημα: «Είναι οι αρχαιότητες πρόσφυγες ή αιχμάλωτοι;». Κι αν η εκτόπιση έγινε από ανάγκη, τότε υπάρχει η δυνατότητα της επιστροφής. Αν έγινε με βία και απληστία, τότε οφείλουμε αποκατάσταση. «Έως ότου υπάρξει αποκαταστατική Δικαιοσύνη», σημειώνει, «τα έργα του Rakowitz λειτουργούν ως σκιές και φαντάσματα, με άρωμα μνήμης και ανθρωπιάς».
Ο ίδιος ο Rakowitz, που έχει αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του στην πολιτιστική κληρονομιά του Ιράκ, παρουσιάζει εδώ και τρία νέα έργα. Ανάμεσά τους, το "A Baghdadi Amba Dictionary", ένα έργο που συνομιλεί με το Ασσυριακό Λεξικό του Σικάγο, καταγράφοντας μια γλώσσα που δεν ομιλείται εδώ και 2.000 χρόνια. Η γλώσσα, όπως και τα μνημεία, μπορεί να εκτοπιστεί, αλλά παραμένει ζωντανή όταν η μνήμη μεταδίδεται.
Η έκθεση ξεκινά με το συγκλονιστικό βίντεο "The Ballad of Special Ops Cody", όπου ένας Αμερικανός μίνι-στρατιώτης επιχειρεί να «απελευθερώσει» μεσοποταμιακά αγάλματα από τις προθήκες του μουσείου του Σικάγο. Ένας συμβολισμός προφανής – ο στρατός των ΗΠΑ «προστάτευσε» και «απελευθέρωσε» με βία πολιτισμούς, καταστρέφοντας ταυτόχρονα τις μνήμες τους.
«Η έκθεση αυτή είναι μια πράξη αντίστασης και ίασης», λέει η συνεπιμελήτρια και διευθύντρια του ΝΕΟΝ Ελίνα Κουντούρη. «Το έργο του Rakowitz μιλά για τα τραύματα του παρελθόντος, αλλά και για το δικαίωμα στη μνήμη. Η τέχνη του δεν αποκαθιστά, δεν ανακατασκευάζει. Επαναφέρει. Δείχνει. Θυμίζει».
Το δημόσιο πρόγραμμα που συνοδεύει την έκθεση ενισχύει τον διάλογο: η Kiersten Neumann από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο μιλά για την ευθραυστότητα της μεσοποταμιακής πολιτιστικής κληρονομιάς, ενώ ο ίδιος ο καλλιτέχνης συζητά με την Κουντούρη για τη δύναμη της τέχνης απέναντι στη λήθη. Και η προβολή της ταινίας Persepolis, της Marjane Satrapi, έρχεται να υπενθυμίσει πως τα πολιτικά τραύματα είναι και προσωπικά, και ότι ο εξορισμός, ο θρήνος και η αντίσταση είναι κοινές εμπειρίες.
«Το ενδιαφέρον μου», λέει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, ιδρυτής του ΝΕΟΝ, «επικεντρώνεται στην υποστήριξη νέων μεθόδων κοινωνικής συμμετοχής. Το έργο του Rakowitz αγγίζει την ψυχή της τέχνης: να παραμένει προσβάσιμη, επίκαιρη και επιδραστική».
Και βέβαια, πίσω από κάθε έργο του Rakowitz, υπάρχει η φωνή της μητέρας του. Όχι μόνο μέσω των συνταγών της, αλλά και ως παρουσία που τον καθόρισε. Οι συνταγές της – με το μπαχάρι, την κανέλα, το γαρύφαλλο – λειτουργούν ως υπενθύμιση ότι η κουλτούρα είναι και θέμα γεύσης, οικειότητας, οικογενειακής μνήμης.
Η τριλογία θα συνεχιστεί στον υπαίθριο χώρο του Μουσείου και το 2026 στο Παλαιό Μουσείο Ακρόπολης. Μέχρι τότε, το "Allspice" μας καλεί να θυμηθούμε, να στοχαστούμε, να δούμε κατάματα την Ιστορία και τα φαντάσματά της. Να μιλήσουμε για τη δικαιοσύνη. Και ίσως – να τη διεκδικήσουμε.
