«Η καρδιά έχει τους λόγους της, που η λογική δεν καταλαβαίνει», είχε πει τον 17ο αιώνα ο Γάλλος μαθηματικός, φυσικός και φιλόσοφος Μπλεζ Πασκάλ. Όλοι αντιλαμβανόμαστε τη σημασία της φράσης, ωστόσο η εποχή μας είναι ξεκάθαρα «εγκεφαλοκεντρική». Γι’ αυτό, αν οι εντολές που μας δίνει η καρδιά μετουσιώνονται σε πράξη χωρίς να έχουν φιλτραριστεί προηγουμένως από τη «λογική», κινδυνεύουμε να χαρακτηριστούμε παράλογοι, παρορμητικοί και (φευ!) ρομαντικοί, «μη κανονικοί» - και πάντως αποκλίνοντες από τη νόρμα.
Η σκεπτόμενη καρδιά
Κάποιες πρόσφατες επιστημονικές έρευνες, ωστόσο, προτείνουν μια ριζικά διαφορετική προσέγγιση. Μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2024 στο έγκριτο περιοδικό Frontiers in Neuroscience, όχι απλώς απορρίπτει τη θεώρηση ότι η καρδιά λειτουργεί μονοδιάστατα ως αντλία, αλλά τεκμηριώνει ότι πρόκειται για ένα δυναμικό όργανο με δικό της νευρικό δίκτυο, ικανό να επηρεάζει τη μνήμη, τα συναισθήματα και τη διαδικασία λήψης αποφάσεων.
Για δεκαετίες, η καρδιά θεωρούνταν αυστηρά «μηχανικό» όργανο: μια αντλία που στέλνει αίμα στο σώμα με ακρίβεια και ρυθμό. Όλες οι ανώτερες λειτουργίες –από τη λήψη αποφάσεων μέχρι την αντίληψη και τη μνήμη– αποδίδονταν αποκλειστικά στον εγκέφαλο. Όμως μελέτες όπως η παραπάνω εισάγουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα: η καρδιά φαίνεται να έχει τη δική της ευφυΐα.
Αυτό το «καρδιακό μυαλό» δεν είναι μεταφορά, αλλά βιολογικό γεγονός. Όπως τεκμηριώνεται, η καρδιά διαθέτει ένα σύνθετο δίκτυο από περίπου 40.000 αισθητηριακούς νευρώνες (sensory neurites), οι οποίοι σχηματίζουν ένα ενδοκαρδιακό νευρικό σύστημα ή τον «εγκέφαλο της καρδιάς». Αυτοί οι νευρώνες έχουν την ικανότητα να αντιλαμβάνονται, να επεξεργάζονται πληροφορίες και –το σημαντικότερο- να επικοινωνούν με τον εγκέφαλο με τρόπο που επηρεάζει την αντίληψη, τη διάθεση και τη συμπεριφορά.
Το κανάλι αυτής της επικοινωνίας μεταξύ εγκεφάλου και καρδιάς είναι κυρίως το πνευμονογαστρικό νεύρο αλλά και ο νωτιαίος μυελός. Ένα εντυπωσιακό 80% των νευρικών σημάτων που διακινούνται μέσω αυτών είναι προς τον εγκέφαλο – όχι το αντίστροφο. Αυτό υποδηλώνει πως η καρδιά δεν είναι απλά εκτελεστικό όργανο, αλλά ενεργός πομπός πληροφοριών προς τον εγκέφαλο. Η καρδιά επικοινωνεί με τον υποθάλαμο, την αμυγδαλή και τον προμετωπιαίο φλοιό – περιοχές κρίσιμες για την επεξεργασία συναισθημάτων, τη μνήμη, την ηθική κρίση, τη λήψη αποφάσεων.
Σε καταστάσεις ηρεμίας ή αγάπης, για παράδειγμα, η καρδιά εκπέμπει ρυθμικά, αρμονικά σήματα που συμβάλλουν σε ένα είδος ψυχοφυσιολογικής συνοχής: ο εγκέφαλος αποκρίνεται με αυξημένη διαύγεια και ισορροπία. Αντιθέτως, σε περιόδους στρες ή θυμού, οι καρδιακοί ρυθμοί γίνονται άστατοι, στέλνοντας «αποδιοργανωμένα» σήματα στον εγκέφαλο, γεγονός που οδηγεί σε γνωστική σύγχυση, εκνευρισμό και λήψη παρορμητικών αποφάσεων.
Έτσι, η καρδιά συμμετέχει ενεργά στη διαδικασία της σκέψης και της συναισθηματικής αξιολόγησης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αγχώδεις ή καταθλιπτικές διαταραχές συχνά συνοδεύονται από ακανόνιστους καρδιακούς ρυθμούς.
Πρόκειται, λοιπόν, για ένα νέο επιστημονικό παράδειγμα, όπου η καρδιά αναγνωρίζεται όχι μόνο ως βιολογικό αλλά και γνωσιακό όργανο. Ερευνητές μιλούν πλέον για ένα μοντέλο στο οποίο η νόηση δεν «κατοικεί» αποκλειστικά στον εγκέφαλο, αλλά είναι αποτέλεσμα συνεργασίας μεταξύ πολλών συστημάτων, με την καρδιά να παίζει αναπάντεχα κεντρικό ρόλο.
Συγκεκριμένα, υποστηρίζουν ότι στη λήψη αποφάσεων καταλήγουμε μέσω της «διασωματικής αντίληψης» (interoception) - δηλαδή της αντίληψης του εγκεφάλου για σήματα από το σώμα (από το καρδιαγγειακό, πεπτικό και αναπνευστικό σύστημα). Σε αυτή τη διαδικασία προκρίνουν τον ρόλο της καρδιάς.
Οι αμέτρητες λειτουργίες που συνδέονται με αυτή τη διασωματική αντίληψη περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τις ανώτερες και κατώτερες γνωστικές διεργασίες. Στο πλαίσιο αυτό, γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλος έχει την τάση να κάνει προβλέψεις με βάση προηγούμενα διασωματικά (interoceptive) και εξωτερικά (exteroceptive) δεδομένα.
Πρόκειται δηλαδή γι’ αυτό που εκλαϊκευμένα αποκαλούμε «διαίσθηση».
Όταν καρδιά και εγκέφαλος «συμφωνούν»
Μια από τις πιο εντυπωσιακές συνέπειες αυτής της αμφίδρομης σχέσης καρδιάς και εγκεφάλου είναι η έννοια της ψυχοφυσιολογικής συνοχής (psychophysiological coherence) – όρος που εισήγαγε το Ινστιτούτο HeartMath στις αρχές της δεκαετίας του 2000.
Η έννοια περιγράφει την κατάσταση κατά την οποία καρδιά, εγκέφαλος και αναπνοή συγχρονίζονται αρμονικά, δημιουργώντας ένα εσωτερικό περιβάλλον ιδανικό για καθαρή σκέψη, δημιουργικότητα και συναισθηματική σταθερότητα. Αυτό συμβαίνει όταν βιώνουμε θετικά συναισθήματα όπως ευγνωμοσύνη, στοργή, καλοσύνη ή γαλήνη – συναισθήματα που, αν και απροσδιόριστα στη γλώσσα της βιολογίας, παράγουν μετρήσιμα μοτίβα καρδιακής συνοχής.
Σε τέτοιες καταστάσεις, ο καρδιακός ρυθμός μεταβάλλεται με τρόπο που διευκολύνει τη βέλτιστη νευρολογική λειτουργία. Ο εγκέφαλος λαμβάνει σαφή, προβλέψιμα σήματα από την καρδιά, γεγονός που ενισχύει την ικανότητα λήψης αποφάσεων, συγκέντρωσης, επίλυσης προβλημάτων και αυτορρύθμισης.
Στον αντίποδα, το χρόνιο στρες ή η αρνητική συναισθηματική φόρτιση διαταράσσει αυτή τη συνοχή. Ο καρδιακός ρυθμός γίνεται ασταθής και χαοτικός, και η επικοινωνία με τον εγκέφαλο χάνει την καθαρότητά της. Το αποτέλεσμα είναι γνωσιακή θολούρα, κακή κρίση και μειωμένη ψυχραιμία.
Με άλλα λόγια, η φράση «σκέψου ψύχραιμα» μπορεί να ξεκινά από την καρδιά.
Μπορεί η καρδιά να κουβαλά αναμνήσεις;
Αν η καρδιά έχει τη δική της μνήμη, όπως υποστηρίζουν οι επιστήμονες της πρώτης μελέτης, θα μπορούσε να διατηρεί και αναμνήσεις; Η ιδέα φαντάζει παράδοξη, ωστόσο πλήθος αφηγήσεων ληπτών καρδιακών μοσχευμάτων δείχνει προς αυτή την κατεύθυνση.
Η πιο γνωστή περίπτωση είναι εκείνη της Κλερ Σίλβια, που υποβλήθηκε σε μεταμόσχευση καρδιάς και πνευμόνων το 1988 – την πρώτη τέτοια μεταμόσχευση. Μόλις ξύπνησε από την επέμβαση, απαντώντας σε ερώτηση δημοσιογράφου για το τι θα ήθελε περισσότερο εκείνη τη στιγμή, είπε: «Για να είμαι ειλικρινής, θέλω τρελά μια μπίρα». Σοκαρίστηκε από τα ίδια της τα λόγια, καθώς πριν την επέμβαση, η μπίρα δεν της άρεσε. Ταυτόχρονα, απέκτησε διαφορετικές διατροφικές συνήθειες: Άρχισε να τρώει κοτομπουκιές και πιπεριές, τροφές που προηγουμένως απεχθανόταν.
Η Σίλβια είχε δεχθεί τα όργανα ενός 18χρονου άνδρα, όπως θα διάβαζε τυχαία αργότερα στην εφημερίδα. Η μπίρα κι οι τροφές αυτές ήταν τα αγαπημένα του νεαρού δότη της, θα τη διαβεβαίωνε η οικογένειά του.
Άλλοι λήπτες έχουν αναφέρει αλλαγές στη συμπεριφορά, τα γούστα, ακόμα και τη σεξουαλική ταυτότητα ή τις φοβίες τους, που φαίνεται να ευθυγραμμίζονται με τον χαρακτήρα ή τις εμπειρίες του δότη τους. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι έχουν βιώσει αναδρομές ή συναισθήματα που δεν μπορούν να εξηγήσουν ως προσωπικά τους.
Ο ψυχίατρος Μίτσελ Λίεστερ, από το Πανεπιστήμιο του Κολοράντο, δημοσίευσε το 2020 μια έρευνα όπου μελέτησε περιπτώσεις ληπτών καρδιάς που εμφάνισαν τέτοιες μεταβολές. Αν και παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν αποδείξεις για «κυτταρική μνήμη» με την παραδοσιακή έννοια, εξετάζει σοβαρά την πιθανότητα το μόσχευμα να μεταφέρει με κάποιον άγνωστο μέχρι σήμερα τρόπο στοιχεία από την προσωπικότητα ή τις εμπειρίες του δότη. Οι εμπειρίες αυτές παρατηρούνται ως επί το πλείστον στους λήπτες καρδιακού μοσχεύματος.
Μια συγκλονιστική περίπτωση αφορά σε γυναίκα που βίωνε ανεξήγητες σωματικές αναμνήσεις ενός τραυματισμού από τροχαίο – μνήμες που, όπως αποκαλύφθηκε, ταίριαζαν απόλυτα με τις συνθήκες θανάτου του νεαρού δότη της. Ήταν η γυναίκα η οποία κίνησε την περιέργεια του Λίεστερ για το θέμα όταν απευθύνθηκε σε εκείνον. «Μου είπε: “Πρέπει να μάθω αν με θεωρείτε τρελή ή όχι”», λέει ο επιστήμονας.
Ασφαλώς, η επιστημονική κοινότητα αντιμετωπίζει αυτές τις ιστορίες με σκεπτικισμό. Όσοι τις αμφισβητούν, παραπέμπουν σε εναλλακτικές εξηγήσεις: την ψυχολογική ένταση της μεταμόσχευσης, την ισχυρή φαρμακευτική αγωγή, την προσδοκία ή τον συμβολισμό που επενδύεται στο μόσχευμα – ή απλώς τη σύμπτωση. Μέχρι σήμερα, δεν έχει βρεθεί σαφής βιολογικός μηχανισμός που να εξηγεί πώς θα μπορούσαν να μεταφερθούν μνήμες μέσω ιστών.
Ωστόσο, η σύγκλιση αφηγήσεων από διαφορετικούς λήπτες, και η συνέπεια κάποιων από τα βιώματα με το προφίλ του δότη, κρατούν το ερώτημα ανοιχτό. Ίσως, όπως συμβαίνει συχνά στην επιστήμη, αυτό που τώρα μοιάζει «απίστευτο», να είναι απλώς ανεξήγητο – προς το παρόν.
Μέχρι σήμερα, η ρήση του Μπλεζ Πασκάλ πως «η καρδιά έχει τους δικούς της λόγους, που ο νους δεν καταλαβαίνει» θεωρείται φιλοσοφική ή ποιητική. Σύντομα, ίσως αποδειχθεί ότι έχει και επιστημονικό υπόβαθρο.
«Η καρδιά είναι ένα αρκετά μυστήριο όργανο», τονίζουν οι επιστήμονες της εισαγωγικής μελέτης.
Μήπως τελικά μας οδηγεί με τρόπους που ακόμα δεν κατανοούμε;
Και τελικά, μήπως πρέπει να την ακούμε πολύ περισσότερο;
