Ορισμένες μορφές της ιστορίας έχουν μια τρομερή ικανότητα να αναγεννιούνται με διάφορους τρόπους και η Μαρία Αντουανέτα είναι μία από αυτές. Από τα boudoirs των Βερσαλλιών ως τις πασαρέλες του Dior και τις αίθουσες του V&A, η αμφιλεγόμενη βασίλισσα συνεχίζει να καθρεφτίζει την αιώνια εμμονή της Δύσης με το στυλ, την εξουσία και την υπερβολή.
Η μεγάλη, πολυαναμενόμενη έκθεση του Victoria & Albert Museum, σε επιμέλεια της Sarah Grant και με τη σφραγίδα του Manolo Blahnik ως επίσημου χορηγού, μοιάζει με πολυτελές, πορσελάνινο κουτί γεμάτο μύθους, υλικά και αισθήσεις, που αποκαλύπτει πώς μια αποκεφαλισμένη βασίλισσα έγινε το πρώτο global fashion icon. Δεν παραμένει σε μία μικρή μόνο περίοδο, αλλά ιχνηλατεί την επίδραση του στυλ που διαμόρφωσε, όχι μόνο στη μόδα της εποχής της, αλλά και σε ταινίες, στη σύγχρονη haute couture, σε διακοσμητικά και γραφικά, μέχρι και σήμερα. Μέχρι τις 22 Μαρτίου 2026, το μουσείο ανοίγει τις αίθουσες 38 και 39 για να αφηγηθεί με τη φινέτσα ενός κινηματογραφικού ονείρου, πώς το όνομα της πιο «ενοχοποιημένης» βασίλισσας της Γαλλίας μετατράπηκε σε διαχρονικό συνώνυμο της μόδας, της υπερβολής και της αυτοπροβολής.
Η μορφή της Μαρίας Αντουανέτας έχει ενσωματωθεί σε διαφορετικές εποχές ως σύμβολο και ως πρόκληση. Περισσότερα από 250 αντικείμενα (πολλά από τα οποία δεν έχουν φύγει ποτέ από τις Βερσαλλίες) συνθέτουν μια αφήγηση που διασχίζει αιώνες: από τα αυλικά φορέματα και τα προσωπικά της κοσμήματα, μέχρι τα παπούτσια που σχεδίασε ο ίδιος ο Blahnik για την ταινία της Sofia Coppola το 2006 και τις ροκοκό αναφορές σε συλλογές των Dior, Chanel, Moschino, Vivienne Westwood, Erdem και Valentino.
Η Sarah Grant, επιμελήτρια της έκθεσης, περιγράφει τη Μαρία Αντουανέτα ως «την πιο παρατηρημένη, πιο σχολιασμένη και πιο παρεξηγημένη βασίλισσα στην ιστορία», τονίζοντας πως η δύναμή της δεν βρισκόταν μόνο στη φήμη ή στην εξουσία, αλλά στη σπάνια ικανότητά της να συνδυάζει το προσωπικό γούστο με την πολιτική επίδραση. «Η Αντουανέτα ήταν ένα πρώιμο παράδειγμα διασημότητας. Το όνομά της συνδέεται με την υπερβολή, αλλά και με την αίσθηση της ατομικότητας. Κάθε εποχή την επανερμηνεύει όπως θέλει και αυτό ακριβώς είναι που την κρατάει ζωντανή».
Η έκθεση λειτουργεί και σαν μία μελέτη πάνω στη γοητεία της εικόνας, στη μηχανική της φήμης και στη συνεχή ανάγκη της κοινωνίας να δημιουργεί σύμβολα και να τα καταστρέφει. Όπως σημειώνει και ο Guardian, «Η Αντουανέτα ήταν μια γυναίκα φυλακισμένη στο ίδιο της το πορτρέτο» και στο V&A, αυτό το πορτρέτο σπάει και ξαναφτιάχνεται. Τι σημαίνει να «φορέσεις» εξουσία; Ποιο είναι το κόστος της εμφάνισης; Πώς μια μορφή μπορεί να γίνει σύμβολο και ταυτόχρονα αντικείμενο επιθέσεων; Έχει ενδιαφέρον το πόσο επίκαιρο είναι όλο αυτό στον κόσμο σήμερα, όπου η εικόνα, το like και το θέαμα καθορίζουν συχνά την αξία.
Boué Soeurs (Sylvie and Jeanne Boué) robe de style. © Designmuseum Denmark / Photo: Pernille Klemp.
Ποια ήταν η Μαρία Αντουανέτα
Το 1770 η Maria Antonia, κόρη της αυτοκράτειρας Μαρίας Θηρεσίας της Αυστρίας, παντρεύεται τον Louis-Auguste των Βουρβόνων και μετατρέπεται στην Marie Antoinette, Dauphine της Γαλλίας. Στα 14 της χρόνια, αφήνει πίσω την αυστριακή αυλή για έναν κόσμο αυστηρών πρωτοκόλλων, πολιτικής καχυποψίας και δημόσιου βλέμματος.
Η φυλετική και πολιτική ένταση που προέκυψε από αυτόν τον «δανεισμό» της βασιλείας αποτέλεσε βασική συνιστώσα της ζωής και της αντίληψής της ως ξένη στη γαλλική αυλή. Η βασιλική της θέση ήταν αυστηρά περιορισμένη: ο γάμος της ήταν πολιτικό εργαλείο, και η προσωπική της ταυτότητα συνδέθηκε άμεσα με τις ανάγκες του κράτους. Παρ’ όλα αυτά, ως γυναίκα με αισθητική ευαισθησία και τάση για καινοτομία, εκμεταλλεύτηκε τη μόδα και την τελετουργία για να ενισχύσει τη φωνή της.
Dress, 'robe de style', white organza with artificial flowers, France © Victoria and Albert Museum, London
Αυτό που για άλλους ήταν περιορισμός, για εκείνη γίνεται καμβάς αυτοπροσδιορισμού. Πριν από εκείνη, η μόδα της αυλής διαμορφωνόταν κυρίως από τους εραστές των βασιλιάδων ή τις προστάτιδες. Η Μαρία Αντουανέτα πήρε τον έλεγχο, συνεργάστηκε στενά με τη διάσημη δημιουργό μόδας Rose Bertin, η οποία συχνά αποκαλούνταν «υπουργός της μόδας», αλλά και με τον κομμωτή Léonard Autié και μαζί δημιούργησαν ένα στυλ που έκανε το ροζ, τα παστέλ, τα αέρινα υφάσματα, τα περίτεχνα μαλλιά και τον στολισμό με τις φυλλωσιές, σήμα-κατατεθέν της. Δεν ήταν μόνο αστεία διακοσμητικά: μέσω της μόδας, η βασίλισσα υπονόμευσε τις προσδοκίες για το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται μια βασιλική σύζυγος, επεκτείνοντας τη φαντασία του τι σχετίζεται με την εξουσία, την εικόνα και τον έλεγχο της δημόσιας σκηνής.
Η κριτική, η οικονομική αντίληψη και η πτώση
Το στυλ της Μαρία Αντουανέτα, ωστόσο, δεν υπήρξε αμέτοχο πολιτικών εντάσεων. Καθώς η Γαλλία βυθιζόταν σε οικονομικό χάος στα τέλη του 18ου αιώνα, οι πολίτες άρχισαν να βλέπουν τη ροπή της βασιλικής αυλής στην πολυτέλεια ως σύμβολο απληστίας και αδιαφορίας. Η ίδια συνδέθηκε με δαπάνες σε διακόσμηση, κοσμήματα, πορσελάνες, υφάσματα, γενικά εκκεντρικές αγορές που θύμιζαν σε πολλούς ότι η εξουσία είχε χάσει σύνδεση με την πραγματικότητα του λαού.
Η έκθεση αναφέρει ότι, για παράδειγμα, δαπάνησε τεράστια ποσά σε διαμάντια, σερβίτσια πορσελάνης και διακοσμητικά αντικείμενα, στοιχειά που την μεταμόρφωναν από ζωντανή φιγούρα σε θρύλο, αλλά και στόχο της λαϊκής οργής. Η ίδια η μοίρα της ήταν τραγική: όταν η επανάσταση κλιμακώθηκε, η δημόσια εικόνα της πολεμήθηκε λυσσαλέα, οι κατηγορίες για καταχρήσεις και προδοσίες συνδέθηκαν με την αισθητική της και τελικά οδηγήθηκε στη γκιλοτίνα το 1793.
One slipper belonging to Marie Antoinette beaded pink silk. Photo: CC0 Paris Musées /Musée Carnavalet - Histoire de Paris.
Εν ζωή
Το πρώτο τμήμα της έκθεσης, Marie Antoinette: The Origins of a Style, παρουσιάζει κοσμήματα, μουσικά όργανα, πορσελάνες, καθίσματα, και υφάσματα φορεμάτων από το προσωπικό της boudoir. Όλα από την περίοδο που ήταν ζωντανή. Ανάμεσά τους η μεταξωτή της παντόφλα, το σετ δείπνου του Petit Trianon, και ένα “bol sein” (πορσελάνινο μπολ από τη Sèvres που, σύμφωνα με τον μύθο, ήταν εμπνευσμένο από το στήθος της). Δίπλα σε αυτά, ένα αντικείμενο με βαθιά συναισθηματική αξία: η τελευταία σημείωση που έγραψε λίγο πριν από την εκτέλεσή της, μέσα στο προσευχητήριό της.
Sevres Bol-sein ou Jatte-téton, bowl tripod support. Manufacture royale de Sèvres - Jean Jacques Lagrenée le Jeune (1739-1821), Louis Simon Boizot (1743-1809). © Grand Palais Rmn (Sèvres - Manufacture et musée nationaux) / Martine Beck-Coppola.
Crystal flaskwith label ‘Eau de Cologne from the 'Nécessaire de voyage’, belonging to Marie Antoinette. © Grand Palais RMN (musée du Louvre) / Michel Urtado
Marie-Antoinette's chair set © Victoria and Albert Museum, London.
Από τη γκιλοτίνα στην pop κουλτούρα
Μετά τον θάνατό της το 1793, η Μαρία Αντουανέτα θα περάσει στη μυθολογία. Το δεύτερο μέρος της έκθεσης, Marie Antoinette Memorialised: The Birth of a Style Cult, δείχνει πώς ο 19ος αιώνας την ξαναγέννησε ως ρομαντική φιγούρα, χάρη στην εμμονή της Αυτοκράτειρας Ευγενίας.
Στην εποχή της βικτωριανής νοσταλγίας, τα σαλόνια της Ευρώπης γεμίζουν με αντίγραφα επίπλων, πιάτων, ζωγραφικών πινάκων και φορεμάτων που θυμίζουν τη «γαλλική βασίλισσα των λουλουδιών». Οι φωτογραφίες του Eugène Atget και οι τουαλέτες του Charles Worth (του πρώτου σχεδιαστή haute couture) καθιερώνουν ένα νέο είδος αναπαράστασης: η Αντουανέτα ως όνειρο πολυτέλειας.
Fragments of a court gown belonging to Marie Antoinette © Victoria and Albert Museum, London
Marie-Antoinette's Pearl jewels. Heidi Horten Collection. © Sotheby's /Bridgeman Images
Bracelet clasps, France, Gold with brilliant cut diamonds, central plaques of blue paste (glass). © Victoria and Albert Museum, London French (Paris); c.1770.
Το τρίτο μέρος, Enchantment and Illusion, μας μεταφέρει στην Belle Époque, όπου ο ρομαντισμός της εποχής μετατρέπεται σε σκηνικό φαντασίας. Μέσα από σχέδια των Jeanne Lanvin και Boué Soeurs και εικονογραφήσεις των Erté, George Barbier και Edmund Dulac, βλέπουμε πώς η εικόνα της βασίλισσας ενσαρκώνει πια κάτι περισσότερο από ιστορική αναφορά και γίνεται σύμβολο διαφυγής, αισθησιασμού και ονείρου.
Design for Tourzel Habsburg, 2005
Η Αντουανέτα του σήμερα, από την Coppola στη Westwood
Το τελευταίο και πιο θεαματικό τμήμα, Marie Antoinette Re-Styled, μετατρέπει το μουσείο σε σύγχρονο εργαστήριο πολιτισμού. Εκεί, τα couture φορέματα του Dior, οι punk παραλλαγές της Vivienne Westwood, οι σατιρικές υπερβολές του Moschino και οι αιθέριες δημιουργίες του Valentino στήνουν έναν διάλογο ανάμεσα στο 18ο και το 21ο αιώνα. Η Sofia Coppola έδωσε στη βασίλισσα την εικόνα της «πριγκίπισσας του MTV», με pastel αισθητική και κόντρες μεταξύ γλυκύτητας και υπονόμευσης. Η έκθεση φιλοξενεί επίσης κοστούμια και αξεσουάρ από την ταινία της, με τα διάσημα παπούτσια του Manolo Blahnik, τα οποία λειτούργησαν ως «κώδικας» αισθητικής για μια ολόκληρη γενιά.
Antonietta, 2005 by Manolo Blahnik.
Δίπλα τους, φωτογραφίες του Tim Walker (σε μία η Κέιτ Μος ποζάρει ως Αντουανέτα, σε ένα δωμάτιο pastel, με φόρεμα Alexander McQueen) και του Robert Polidori, αλλά και έργα σύγχρονων καλλιτεχνών όπως της Beth Katleman και του Victor Glemaud, επανερμηνεύουν τη μορφή της σαν ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο avatar. Από fashion icon σε queer σύμβολο, από «παράδειγμα προς αποφυγή» σε μούσα της αυτοέκφρασης. Στη μόδα, οίκοι όπως Moschino, Dior, αλλά και δημιουργοί όπως η Vivienne Westwood φέρνουν στα catwalk τους στοιχεία του ροκοκό, της διακοσμητικότητας, των παστέλ, αλλά και της χειρονομίας της υπερβολής.
Kate Moss, Fashion: Sarah Burton for Alexander McQueen, Van Cleef & Arpels, and Julian d'Ys, The Ritz, Paris 2012. [photographs of Kate Moss at the Paris Ritz for Vogue US April 2012 issue] © Tim Walker
Η έκθεση περιλαμβάνει και μία συνθετική εμπειρία αρωμάτων που αναπαράγει τα αρώματα των Βερσαλλιών και το προσωπικό της άρωμα, συνδυάζοντας αισθήσεις και ιστορία μέσα σε ένα περιβάλλον σχεδόν θεατρικό. Από τα 250 εκθέματα, μερικά μοιάζουν να κουβαλούν την προσωπική σφραγίδα της Αντουανέτας. Μεταξύ αυτών: Ένα πορτρέτο που την απεικονίζει σε πιο φυσική στάση, φορώντας βαμβακερό φόρεμα (μια σκόπιμα «απλή» εμφάνιση που σόκαρε την αυλή), το διάσημο “diamond necklace” (ή μάλλον ένα πιστό του αντίγραφο) που στιγμάτισε τη δημόσια εικόνα της, αξεσουάρ και αντικείμενα από το προσωπικό της ντουλάπι (toilette case).
The Sutherland Diamonds, comprising diamond necklace with two additional diamond-set sections. © Victoria and Albert Museum, London
Η επιρροή της σήμερα
Το στυλ της δείχνει ότι η γλώσσα της υπερβολής παραμένει πάντα σύγχρονη. Στην εποχή των social media, η φράση «Let them eat cake» ζει ξανά, όχι ως ιστορική ρήση (που πιθανότατα ποτέ δεν ειπώθηκε), αλλά ως meme και ως αισθητική. Η Αντουανέτα λειτουργεί σαν προπομπός της σύγχρονης influencer culture: μια γυναίκα που χρησιμοποιεί την εικόνα της για να ελέγξει το αφήγημα γύρω της, να προβάλλει ανεξαρτησία, να προκαλέσει και, τελικά, να καταναλωθεί από το κοινό της.
Moschino show, Runway, Fall Winter 2020, Milan Fashion Week, Italy - 20 Feb 2020. Photo: PIXELFORMULA/SIPA/Shutterstock
Η Marie Antoinette ήταν η πρώτη που κατάλαβε ότι η εμφάνιση είναι εργαλείο πολιτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής επιβίωσης. Και, όπως δείχνει η έκθεση, αυτό το μάθημα παραμένει απελπιστικά επίκαιρο σε έναν κόσμο όπου οι influencers είναι οι νέες βασίλισσες και το βλέμμα του κοινού η νέα γκιλοτίνα.
