Καθηγητής Νεκτάριος Ταβερναράκης: Ανακαλύψαμε μηχανισμό που ρυθμίζει τη γήρανση

Πάνε μόλις λίγες ημέρες από την ανακοίνωση του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, σύμφωνα με την οποία, δύο ερευνητές του, η Μαργαρίτα Παπανδρέου και ο Γιώργος Κωνσταντινίδης, με επικεφαλής τον καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Νεκτάριο Ταβερναράκη, ανακάλυψαν έναν νέο κυτταρικό μηχανισμό που ρυθμίζει τη γήρανση. 

Δεν πρόκειται για κάποιο μαγικό φίλτρο που υπόσχεται υπεραιωνόβιους ανθρώπους. Εκείνο όμως που μπορεί να πετύχει είναι καλύτερη ποιότητα ζωής στους υπερήλικες, δηλαδή γηρατειά χωρίς σοβαρές νόσους που ταλαιπωρούν τους ασθενείς και  τους συγγενείς τους. Εξάλλου, πόσες φορές δεν ακούσαμε ανθρώπους να λένε “εμένα με ενδιαφέρει να πεθάνω όρθιος. Να μην ταλαιπωρήσω κανένα από τα παιδιά μου”. Να λοιπόν που η νέα ανακάλυψη των ερευνητών του ΙΤΕ δείχνει ότι μπορεί και να βγει αληθινή αυτή η ευχή. 

Η Popaganda συνομίλησε με τον επικεφαλής της έρευνας, τον καθηγητή Νεκτάριο Ταβερναράκη, σε μια συνέντευξη για τα οφέλη που υπόσχεται η νέα ανακάλυψη του κυτταρικού μηχανισμού, αλλά και για τον αγώνα των ερευνητών προκειμένου να μαζεύουν καθημερινά τα κομμάτια που μετά από χρόνια συνθέτουν τη μεγάλη εικόνα μιας έρευνας.

Κύριε Καθηγητά, η νέα χρονιά ξεκίνησε με ευχάριστα νέα από την πλευρά σας. Τι ακριβώς έδειξε αυτή η μελέτη;

Στην ουσία, με τη μελέτη αυτή ανακαλύψαμε μια διαδικασία που διαθέτουν τα κύτταρα για να αυτοεπιδιορθώνονται, όταν προκύπτει βλάβη. Βλέπετε, καθώς γερνάμε, τα κύτταρά μας συσσωρεύουν βλάβες, αλλά ευτυχώς για εμάς, τα κύτταρα έχουν και δικές τους διαδικασίες άμυνας απέναντι σε αυτές τις βλάβες.

Μια τέτοια διαδικασία είναι αυτή που ανακαλύψαμε και δημοσιεύτηκε στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Nature. Μάλιστα, το ενδιαφέρον είναι ότι έχει να κάνει με την επιδιόρθωση βλαβών στον πυρήνα του κυττάρου, δηλαδή στη δομή του κυττάρου που περιέχει το DNA. Είναι σημαντικό να μην υποστεί βλάβες ο πυρήνας, γιατί σε διαφορετική περίπτωση διαταράσσεται η λειτουργία των κυττάρων και κατ’ επέκταση η λειτουργία των ιστών και των οργάνων, με αποτέλεσμα να έχουμε πολύ σοβαρές ασθένειες που σχετίζονται με τη γήρανση, όπως η νόσος Αλτσχάιμερ, η νόσος Πάρκινσον κ.ά.

Πόσο διήρκεσε η έρευνα; Αντιμετωπίσατε δυσκολίες;

Στην ουσία, αυτή είναι μια δουλειά που κράτησε πάνω από 5 χρόνια. Είναι μια έρευνα που έγινε στο εργαστήριο, σαν κομμάτι της διδακτορικής διατριβής της Μαργαρίτας Παπανδρέου, για την οποία συνεργάστηκε με τον μεταδιδακτορικό ερευνητή Γιώργο Κωνσταντινίδη. Ήταν μια χρονοβόρα και επίπονη διαδικασία, δεδομένου ότι μιλάμε για δύσκολα πειράματα που απαιτούν πολλή προσπάθεια και μεγάλη προσοχή. Ευτυχώς, είχαμε χρηματοδότηση από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (ERC) που μας επέτρεψε να αποκτήσουμε τα μέσα που χρειαζόμασταν για να γίνει αυτή η έρευνα και τελικά να έχουμε τη δημοσίευσή της σε ένα από τα καλύτερα  διεθνή επιστημονικά περιοδικά, κάτι που μας χαροποίησε ιδιαίτερα. Ήταν η αναγνώριση μιας πολύ δύσκολης πορείας.

Υπήρξε μια συγκεκριμένη στιγμή που σας έδειξε ότι βρίσκεστε μπροστά σε μια μεγάλη ανακάλυψη ή αυτό συνέβαινε μέρα με τη μέρα;

Η αλήθεια είναι πως, σε ό,τι αφορά την έρευνα στην επιστήμη, ο κόσμος έχει στο μυαλό του την περίφημη φράση “Εύρηκα”, ότι δηλαδή έρχεται κάποια στιγμή που σου αποκαλύπτεται κάποιο μεγάλο μυστικό. Στην πράξη αυτό συμβαίνει σπάνια. Η ερευνητική διαδικασία είναι μακροχρόνια και σταδιακή. Κάθε μέρα γίνονται μικρά βήματα και στο τέλος μπορείς να συνθέσεις τα κομμάτια του παζλ και να δεις τη “μεγάλη εικόνα”.  Κάπως έτσι προχωράει η έρευνα στις μέρες μας. Σπάνια θα υπάρξει κάποια στιγμή που θα έχουμε ένα κβαντικό άλμα με το οποίο θα περάσουμε από το “0” στο “1”. Συνήθως είναι σταδιακή η πρόοδος και γίνεται σε βάθος χρόνου. 

Θυμάστε κάποια χαρακτηριστική στιγμή από την πορεία σας που βιώσατε αυτό το άλμα από το “0” στο “1” ;

Ναι, και μάλιστα έχει σχέση με την έρευνα για την οποία μιλάμε. Όταν ανακαλύψαμε αυτόν τον μηχανισμό, δηλαδή όταν ανακαλύψαμε ποια γονίδια παίζουν ρόλο στη διαδικασία της γήρανσης, είδαμε ότι τα ίδια γονίδια φαίνεται να εμπλέκονται και σε καρκινογένεση. Μάλιστα, έχουν συσχετισθεί με τον καρκίνο των ωοθηκών, νόσημα που μειώνει έως εξαφανίζει την αναπαραγωγική ιδιότητα. Άρα, σε αυτή την έρευνα φάνηκε ότι ένα κοινό σετ γονιδίων ρυθμίζει δύο πολύ διαφορετικές διαδικασίες. Από τη μία, τη διαδικασία της γήρανσης και της αυτοεπιδιόρθωσης βλαβών και από την άλλη, τη διαδικασία που σχετίζεται με την καρκινογένεση. Αυτό ήταν κάτι που μας ξάφνιασε γιατί, μιας και μιλάμε για διαφορετικές διαδικασίες, περιμέναμε ότι θα ήταν διαφορετικά και τα γονίδια που τις ρυθμίζουν. Όμως φαίνεται ότι τα κύτταρά μας χρησιμοποιούν κοινά γονίδια για διαφορετικές διαδικασίες ή οι διαδιακσίες αυτές που τις θεωρούσαμε τελείως διαφορετικές, τελικά μπορεί να μοιάζουν. Αυτό ήταν εκπληκτικό.

Γνωρίζουμε ότι για τις καρκινογενέσεις ευθύνονται τα αθάνατα κύτταρα και η υπερβολική αύξηση νέων κυττάρων. Από την άλλη, βλέπουμε ότι με τον μηχανισμό που ανακαλύψατε, έχουμε επιδιόρθωση των παλιών κυττάρων και συνεπώς αύξηση των κυττάρων που συσσωρεύονται. Μήπως τελικά, αυτός ο μηχανισμός έχει πιθανότητες να επιτείνει την καρκινογένεση;

Το θέσατε σωστά. Αν υπερενεργοποιήσουμε μηχανισμούς επιδιόρθωσης των κυττάρων τότε ναι, μπορεί να έχουμε καρκινογένεση γιατί στην ουσία δημιουργούμε αθάνατα κύτταρα, τα οποία αντί να πεθάνουν πολλαπλασιάζονται άκρατα δημιουργώντας όγκους. Άρα, με την ίδια διαδικασία που είναι υπεύθυνη για τη γήρανση, επειδή εξασθενεί κατά το πέρασμα του χρόνου, εάν συμβούν κάποιες μεταλλάξεις στα γονίδια των κυττάρων που τη ρυθμίζουν και μόνο αν προκύψει υπερενεργοποίηση του μηχανισμού, τότε φτάνουμε στο αντίθετο άκρο, αυτό της αθανατοποίησης κυττάρων και συνεπώς καρκινογένεσης.

Με τη νέα ανακάλυψη, μπορούμε να μιλάμε για καταπολέμηση του γήρατος ή για αύξηση του προσδόκιμου ζωής;

Το προσδόκιμο της ανθρώπινης ζωής αυξάνει σταθερά τα τελευταία χρόνια. Στις αρχές του 20ού αιώνα το προσδόκιμο ζωής ήταν στα 55-60 έτη. Τώρα είναι περίπου στα 85, ενώ σε κάποιες χώρες πλησιάζει στα 90 έτη. Από τη μία, αυτό είναι καλό γιατί έχουμε τη δυνατότητα να θεραπεύουμε ασθένειες που παλιότερα θα μας σκότωναν και να ζούμε περισσότερο. Από την άλλη όμως, η αύξηση του προσδόκιμου ζωής έχει μια συνέπεια που σχετίζεται με τη νοσηρότητα των ανθρώπων που γερνούν. Για παράδειγμα, η νόσος Αλτσχάιμερ ήταν μια σπάνια ασθένεια τον προηγούμενο αιώνα γιατί συνήθως εμφανίζεται σε ανθρώπους άνω των 65 ετών.

Ακριβώς επειδή έχει αυξηθεί το προσδόκιμο ζωής, πλέον βλέπουμε να εμφανίζονται όλο και πιο συχνά νόσοι όπως η Αλτσχάιμερ, η άνοια, η Πάρκινσον κ.ά. Μάλιστα, ο ΠΟΥ υπολογίζει ότι στις επόμενες δεκαετίες η νόσος Αλτσχάιμερ θα πάρει διαστάσεις πανδημίας χειρότερης από του κορωνοϊού. Τα νούμερα λένε ότι 130-140 εκατομμύρια ανθρώπων παγκοσμίως θα πάσχουν από τη νόσο αυτή έως το 2040 με 2050. Μιλάμε για ασθένειες που μπορούν να ταλαιπωρούν τον ασθενή, τους συγγενείς του, το κοινωνικό σύνολο και τα συστήματα υγείας  για δεκαετίες. 

Αυτό που μπορούμε να πούμε για τη συγκεκριμένη έρευνα είναι ότι μπορεί να αξιοποιηθεί για να έχουμε καλύτερη ποιότητα ζωής σε μεγαλύτερες ηλικίες, έτσι ώστε να έχουμε γήρανση ελεύθερη από παθολογίες. Εφ’ όσον έχουμε καταλάβει πλέον πώς λειτουργεί ένας μηχανισμός, μπορούμε να αξιοποιήσουμε τη γνώση που αποκτήσαμε για να αναπτύξουμε παρεμβάσεις ή ακόμα και φαρμακευτικά σκευάσματα για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων ασθενειών που σχετίζονται με τη γήρανση.

Επίσης, σε ό,τι αφορά την καρκινογένεση, επειδή έχουμε συσχετίσει μια διαδικασία με μια μορφή καρκίνου, έχουμε αυτή τη γνώση και μπορούμε να σκεφτούμε τρόπους παρέμβασης για να μην έχουμε ανάπτυξη καρκίνου. Όμως αυτό είναι κάτι που θα πάρει πολύ χρόνο.

Ποιο είναι το επόμενο στάδιο της έρευνας;

Προφανώς και θα συνεχιστεί. Εξάλλου, υπάρχουν πάρα πολλά αναπάντητα ερωτήματα που προέκυψαν μέσα από αυτή τη διαδικασία. Όσο κάποιος ανακαλύπτει κάτι, τόσο γεννώνται νέα ερωτήματα. Μάλιστα, στην επιστήμη συνηθίζουμε να λέμε ότι όσο περισσότερα ερωτηματικά μένουν από μια έρευνα, τόσο πιο χρήσιμη είναι η έρευνα αυτή.

Θα προσπαθήσουμε να δούμε ποια είναι η συσχέτιση αυτών των γονιδίων με τις δύο πολύ διαφορετικές διαδικασίες -από τη μια η γήρανση και από την άλλη η καρκινογένεση- που τελικά μπορεί και να μην είναι τόσο διαφορετικές και στη συνέχεια έχουμε ήδη ξεκινήσει συνεργασίες με άλλα εργαστήρια, κυρίως στις ΗΠΑ, αλλά και στην Ευρώπη για να μελετήσουμε πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας για ανάπτυξη θεραπευτικών προσεγγίσεων σε ασθένειες που σχετίζονται με τη γήρανση.

* Ο Νεκτάριος Ταβερναράκης είναι αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης. Πρόεδρος του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Καινοτομίας και Τεχνολογίας (EIT) και Αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (ERC).