Τo καθηλωτικό γυάλινο μνημείο «Κιβωτός Εθνικής Μνήμης», πάνω στο οποίο έχουν λαξευτεί τα 121.692 ονόματα των υπέρ πατρίδας πεσόντων, που σχεδίασε στον περιβάλλοντα χώρο του υπουργείου Εθνικής Άμυνας, «κατά λάθος συνέβη». «Ο Δένδιας είναι άνθρωπος χωρίς εμπάθειες. Δουλεύει υπέρ της χώρας. Δεν φοβάται την τέχνη». «Η Ευρώπη έχει κολλήσει σε αδιέξοδες ιστορίες». Το δε Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι «χαμηλοτάτου επίπεδου». Ο διεθνής έλληνας γλύπτης, αρχιτέκτων και καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Κώστας Βαρώτσος, δεν μίλησε στην Popaganda μόνο για το πρωτοφανές στα ελληνικά χρονικά έργο «Ανάπλαση του Περιβάλλοντος Χώρου του ΥΠΕΘΑ», αλλά και για τους ακροδεξιούς στην Ιταλία που του επιτέθηκαν και τους αντιμετώπισε «στωϊκά», την κατάρρευση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος και την «τρέλα» του πολέμου στην Ουκρανία.
«Κατά λάθος» έγινε το μνημείο πεσόντων στο ΥΠΕΘΑ, λες. Τι ακριβώς εννοείς; Κατά λάθος, διότι καταρχάς οι αρμοδιότητες του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας δεν άπτονται του πολιτισμού. Μπορεί να έχουν σχέση, παρεμπιπτόντως. Εδώ υπήρξε μια σαφής απόφαση του Υπουργείου να επιλεγεί ένας καλλιτέχνης και να του ανατεθεί η δημιουργία ενός μεγάλου μνημείου, ενός γλυπτού δηλαδή, μαζί με τη βιοκλιματική μετατροπή της όψης του κτηρίου, την ανακαίνιση του χώρου και την κατασκευή κτιρίου ηλεκτρονικού πολέμου.
Άποψη από το έργο «Ανάπλαση του Περιβάλλοντος Χώρου του ΥΠΕΘΑ», που μεταμορφώνει με βιοκλιματικό τρόπο την όψη του υπουργείου.
Μεγάλη πρωτοβουλία και πρωτοφανής, θα πρόσθετα, για υπουργείο της ελληνικής επικράτειας. Ανήκει αποκλειστικά στον υπουργό, Νίκο Δένδια; Ναι. Ο Δένδιας, που πλέον έχει γίνει φίλος μου, είναι ένας ευαίσθητος άνθρωπος χωρίς εμπάθειες, ο οποίος δουλεύει υπέρ της χώρας, έχει αισθητική και επιπλέον δεν φοβάται την τέχνη. Πολύ σημαντικό.
Γνωρίζεις, δηλαδή, υπουργούς που φοβούνται την τέχνη; Ναι, υπάρχουν πολιτικοί που φοβούνται την τέχνη. Γιατί φοβούνται μην «καούν». Ο Δένδιας αποδείχτηκε διεισδυτικός και με αίσθηση κριτικού λόγου, και με μία δυναμικότητα σε επίπεδο ανανεωτικό που δεν αφορά μόνο το έργο το δικό μου, αλλά όλο τον στρατό.
Τι σου ζήτησε ακριβώς; Πώς ξεκίνησε το έργο ολικής ανάπλασης; «Θέλω να έρθεις να μου διορθώσεις το προαύλιο του ΓΕΣ, στο οποίο έρχομαι κάθε πρωί και δεν το αντέχω. Και θέλω να κάνω ένα μνημείο των Πεσόντων στον άδειο χώρο. Κάνε μου μια πρόταση». Και όταν πια του έκανα την πρόταση για το μνημείο, μου είπε «κάνε μου και μια πρόταση και για το κτήριο». Κι έτσι έγινε κάτι ενιαίο, άρχισα να δουλεύω την ανάθεση ως όλον, συνθετικά, κάτι που δεν έχει ξαναγίνει. Ίσως ούτε στο εξωτερικό. Δεν είναι το σύνηθες. Είναι από αυτά τα αναπάντεχα, που λένε. Η πείρα μου έχει δείξει ότι τα μεγάλα και τα σημαντικά γίνονται από συγκυρίες ανθρώπων που συναντιόνται. Εγώ συναντήθηκα με τον Δένδια. Αλλά και ο Γενικός Γραμματέας του υπουργείου είναι συμπαθέστατος. Οι δε αξιωματικοί, ο ένας καλύτερος από τον άλλο.
Τα 121.692 ονόματα των πεσόντων των πολέμων της Ελλάδας, που έχουν λαξευτεί -και μοιάζει να ίπτανται- στο μνημείο «Κιβωτός Εθνικής Μνήμης», στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας.
«Ξαναείδα στο στρατό την ιεραρχία. Έζησα την χουντική πειθαρχία του στρατού, αυτή την άγρια πειθαρχία την οποία κατηγορούσαμε, που ερχόταν στο απόλυτο αντίποδα της πλήρους αναρχίας των χρόνων του 1980, όπου έμπαινες στην τράπεζα και έβλεπες την ταμία με φανελάκι, λαμέ σορτς και φραπέ να λέει «Έλα, Μαρία, τελείωνε, να πάμε για μπάνιο». Τα έχω ζήσει και τα δύο. Είδα και την αυταρχικότητα και τη διάλυση της διοίκησης»
Τον Δένδια τον είχες γνωρίσει ως υπουργό Εξωτερικών, να υποθέσω. Αυτός σου είχε ζητήσει να συμβάλλετε για την έκθεση στο Ζάππειο Μέγαρο του Έντι Ράμα, με τον οποίο σε συνδέουν φιλικοί δεσμοί, ή εσύ απευθύνθηκες σ’ εκείνον για να γίνει; Ναι. Εγώ είχα πρωτοπεί στον Ράμα να κάνουμε μια έκθεση στην Ελλάδα και τελικά αυτή η έκθεση έγινε μια πραγματικότητα. Και σε αυτή γνώρισα τον Δένδια ως υπουργό Εξωτερικών. Τότε μου ζήτησε να δημιουργήσω, για να κάνει ένα δώρο στον Ράμα. Κατόπιν ζήτησε να του κάνω την πρόταση για το κτήριο του ΓΕΣ. Το τρομερό είναι ότι ξεκινήσαμε αμέσως. Έχουν δει οι Ιταλοί αυτό που ετοιμάζω και έχουν τρελαθεί. Η «Κιβωτός Εθνικής Μνήμης» δεν ήθελα να είναι ένα ταφικό μνημείο, δεν ήθελα να έχει σχέση με τη γη, αλλά τον αέρα. Κι έκανα τον γυάλινο λαβύρινθο, όπου τα ονόματα των πεσόντων αιωρούνται. Στο κτήριο με ενδιέφερε η βιοκλιματική του. Όλη μέρα το χτυπάει ο ήλιος. Είχε ενεργειακά προβλήματα. Οπότε σκέφτηκα καταρχάς τις σκιές. Το δεύτερο πράγμα, να αποκτήσει ένα νόημα η επέμβαση. Οπότε δημιούργησα αυτές τις τεράστιες κολόνες, των οποίων οι πτυχώσεις δίνουν μια πλαστικότητα και μια κλασικότητα, δημιουργώντας σκιά και κάνοντας συγχρόνως το κτήριο βιοκλιματικό. Αλλά για να το στήσουμε αυτό, γίνανε θεμέλια από κάτω, γκρεμίσαμε μπαλκόνια, γκρεμίσαμε σχεδόν όλη την πρόσοψη. Στην είσοδο φτιάχνω μία γέφυρα, μία σκάλα, η οποία είναι ογδόντα μέτρα μήκος και πιάνει όλη τη βάση του κτηρίου. Αλλάζω, με άλλα λόγια, τα πάντα, σε μια μίξη αρχιτεκτονικής και γλυπτικής. Δηλαδή, το κτήριο δεν είναι μόνο κτήριο· είναι έργο. Με βασικό υλικό το αλουμίνιο.
Ως «κάτι ενιαίο» με μια «αίσθηση οργανική», είδε την ολική ανάπλαση του κτηρίου του ΥΠΕΘΑ ο Κώστας Βαρώτσος. Είναι κάτι που δεν έχει ξαναγίνει «ούτε στο εξωτερικό», τονίζει.
Πότε θα ολοκληρωθεί το έργο; Τα εγκαίνια θα γίνουν στις 28 Οκτωβρίου.
Θα προλάβετε να είναι τόσο γρήγορα έτοιμο; Αυτές είναι οι άνωθεν διαταγές. Στρατός! Ξαναείδα στον στρατό την ιεραρχία. Έζησα τη χουντική πειθαρχία του στρατού, αυτή την άγρια πειθαρχία την οποία κατηγορούσαμε, που ερχόταν στον απόλυτο αντίποδα της πλήρους αναρχίας των χρόνων του 1980, όπου έμπαινες στην τράπεζα και έβλεπες την ταμία με φανελάκι, λαμέ σορτς και φραπέ να λέει «Έλα, Μαρία, τελείωνε, να πάμε για μπάνιο». Τα έχω ζήσει και τα δύο. Είδα και την αυταρχικότητα και τη διάλυση της διοίκησης. Όταν ξαναμπήκα σήμερα στον στρατό, ξαναείδα την ιεραρχία, η οποία έχει χαθεί στην κοινωνία και είμαστε όλοι ίδιοι - με την κακή έννοια. Μέχρι που είπα κάποια στιγμή «πρέπει το Υπουργείο Αμύνης να απορροφήσει το Υπουργείο Πολιτισμού, μπας και γίνει καμία δουλειά».
Πάντα με προβλημάτιζε το γεγονός ότι ενώ έχεις αναδειχθεί σε κάτι παραπλήσιο με εθνικό γλύπτη στην Ιταλία, δεν έχει συμβεί το ίδιο στη χώρα σου. Ουδείς προφήτης στον τόπο του; Θα ήθελες να είχες κι άλλες δημιουργίες σου στον δημόσιο χώρο, στην Αθήνα ή στην επικράτεια; Υπάρχουν συγκεκριμένα σημεία; Δεν περίμενα, ούτε περιμένω κάτι από την ελληνική πολιτεία. Είμαι αυτός που είμαι. Ούτε είναι η πρόθεσή μου να βάλω κι άλλα έργα μου, τα οποία έως τώρα βεβαίως ο κόσμος έχει δείξει ότι τα αγαπάει. Γενικότερα, πιστεύω ότι η Αθήνα, είτε επειδή είναι κατεστραμμένη, είτε επειδή είναι under construction, είναι μια πόλη που έχεις πολλή δουλειά να κάνεις.
«Η Ευρώπη έκανε τεράστια λάθη. Έγινε τρομερά γραφειοκρατική. Με ένα Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο χαμηλοτάτου επίπεδου, κάτι στο οποίο συνέβαλαν όλα τα κράτη. Στέλνανε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ποδοσφαιριστές, χορεύτριες, τηλεπερσόνες, τον Μπελέρη. Τραγικά πράγματα. Άρα δεν τους ενδιέφερε. Υπάρχει και το άλλο σώμα στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα που είναι η Κομισιόν, όπου αποφασίζει η Φον Ντερ Λάιεν, η οποία δεν είναι καν εκλεγμένη. Κι αποφασίζουν εκεί τα πάντα, με υπαλλήλους παιδάκια, απόφοιτοι του Χάρβαρντ και του MIT, τα οποία δεν έχουν αντίληψη του τι κάνουν»
Δηλαδή; Πρέπει να δουλέψουν άνθρωποι νέοι με ιδέες για αυτήν. Τριαντάρηδες. Σαραντάρηδες.
Έχουμε καλούς νέους δημιουργούς; καλλιτέχνες; Υπάρχει μια μεγάλη κρίση στον δυτικό πολιτισμό, όχι στην Ασία. Στο δυτικό πολιτισμό δεν υπάρχει παραγωγή πολιτισμού, όπως υπήρχε τις δεκαετίες του ‘70, του ‘80, του ‘90. Αυτή τη στιγμή η Δύση ζει μια συρρίκνωση. Συρρικνώνεται πολιτισμικά. Κυρίως η Ευρώπη έχει τρομερό πρόβλημα, όχι η Αμερική. Το μόνο που ανακάλυψε η Ευρώπη είναι τις τάπες από τα πλαστικά μπουκάλια. Είμαστε σε ένα μέρος το οποίο δεν παράγει στην τέχνη, στη μουσική, δεν παράγει τίποτα. Τα βλέμματα είναι στραμμένα στη Σαουδική Αραβία, την Ασία, τη Νότια Κορέα, την Κίνα. Η Κίνα είναι το «τρένο» που οδηγεί τους υπόλοιπους. Τι να πας να κάνεις στο Παρίσι σήμερα;
Αν ξεκινούσες σήμερα, πού θα ήθελες να είσαι; Στην Κίνα. Σε τόσο λίγο χρόνο έχει καταφέρει να είναι η πρώτη δύναμη παγκοσμίως και να ορίζει το παιχνίδι. Η Ευρώπη έκανε τεράστια λάθη. Έγινε τρομερά γραφειοκρατική. Με ένα Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο χαμηλοτάτου επίπεδου, κάτι στο οποίο συνέβαλαν όλα τα κράτη. Στέλνανε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ποδοσφαιριστές, χορεύτριες, τηλεπερσόνες, τον Μπελέρη. Τραγικά πράγματα. Άρα δεν τους ενδιέφερε. Υπάρχει και το άλλο σώμα στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα που είναι η Κομισιόν, όπου αποφασίζει η Φον Ντερ Λάιεν, η οποία δεν είναι καν εκλεγμένη. Κι αποφασίζουν εκεί τα πάντα, με υπαλλήλους παιδάκια απόφοιτους του Χάρβαρντ και του MIT, τα οποία δεν έχουν αντίληψη του τι κάνουν. Οπότε, μέσα από αυτή τη γραφειοκρατία την τρομερή, διαλύεται όλο το σύστημα. Διαλύεται η ενέργεια. Δεν εκτίμησαν επίσης τους τοπικούς πολιτισμούς. Υπήρξαν πολιτισμικοί ανταγωνισμοί μεταξύ Ιταλίας-Γαλλίας. Γερμανίας-Γαλλίας. Βλέπεις ότι έχουν γίνει πάρα πολλά λάθη και κινδυνεύει με διάλυση το οικοδόμημα. Δυστυχώς. Δεν το εύχομαι. Γιατί αν θα επέλθει διάλυση, θα κινδυνεύουμε και με πόλεμο.
Στην Ιταλία, όπου εργάζεσαι αδιαλείπτως, έχεις νιώσει τη στροφή της κυβέρνησης Μελόνι; Είχα προβλήματα με τους ακροδεξιούς. Ήταν σίγουρο ότι θα συγκρουστώ. Παρόλα αυτά, η έκθεσή μου «Προμηθέας ή το Γκρεμισμένο Όνειρο της Ευρώπης» στο Μουσείο Sigismondo Castromediano στο Λέτσε, που εγκαινιάστηκε πέρυσι τον Ιούνιο, η οποία ήταν πάρα πολύ ακριβή, πληρώθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού της Ιταλίας και ήταν η μόνη μεγάλη εκδήλωση που πληρώθηκε στην Απουλία για φέτος. Έκανε το μουσείο μια πρόταση στο Υπουργείο και εγκρίθηκε από την Καλλιτεχνική Επιτροπή του Υπουργείου.
Στην επαφή σου με το Υπουργείο Πολιτισμού της Ιταλίας προσέκρουσες στις τυπικές ελληνικές παθογένειες, στην -ελληνικής κοπής- αθάνατη γραφειοκρατία; Δεν ασχολήθηκα εγώ ποτέ με το Υπουργείο Πολιτισμού της Ιταλίας. Δεν τους ξέρω. Ήρθαν στα εγκαίνιά μου και έτσι γνώρισα τον υπεύθυνο της σύγχρονης τέχνης. Ήταν ενθουσιασμένοι, ευγενέστατοι, δώσανε λεφτά, κάναμε την έκθεση. Έβαλα δύο μόνιμα έργα στο μουσείο. Δεν αντιμετώπισα πρόβλημα. Αυτό δεν σημαίνει παρόλα αυτά ότι δεν υπάρχει και μια συντηρητική πλευρά στην Ιταλία, η οποία είναι εθνικιστική, συντηρητική, με την οποία είμαι σε σύγκρουση. Θα ήταν ύποπτο αν δεν ήμουν. Με καλέσαν προ ετών να βάλω ένα έργο μου στον αρχαίο ναό της Σετζέστας, στη Σικελία, μαζί με τον Μάριο Μερτς και τον Ιγνάτσιο Μοντελάρο, μεγάλα ονόματα της Ιταλίας. Κάναμε την επέμβαση και μας έγινε μια τεράστια επίθεση από τον Βιτόριο Σγκάρμπι, υφυπουργό Πολιτισμού τότε της κυβέρνησης Μελόνι.
Αντέδρασες; Δέχτηκα την επίθεση στωϊκά. Γιατί έχω φάει πολύ ξύλο και από την Ελλάδα, συντονισμένο. Πρόσεξε, όμως. Η υποστήριξη που είχα από όλους τους θεσμούς της Ιταλίας εναντίον του Σγκάρμπι, από Πανεπιστήμια, την Καλών Τεχνών, ανθρώπους της τέχνης που βγήκανε μπροστά και κάνανε τείχος, ήταν πρωτοφανής. Με στήριξαν και δεν μπόρεσαν τελικά να μου κάνουν τίποτα. Μετά, βέβαια, το ίδιο το Υπουργείο Πολιτισμού μού χρηματοδότησε την έκθεση. Και δεν σταματώ να δουλεύω στην Ιταλία. Ετοιμάζω τώρα μια έκθεση στη Ρώμη στο Μuseo Etrusko και στο Μέστρε της Βενετίας, μια ανάθεση για δημόσιο έργο, σε δαχτυλίδι.
To καθηλωτικό γυάλινο μνημείο «Κιβωτός Εθνικής Μνήμης» από τον διεθνή έλληνα γλύπτη Κώστα Βαρώτσο, στο ΥΠΕΘΑ.
Παρακολουθείς την πολιτική επικαιρότητα. Θα ήθελα ένα σχόλιό σου, αν θέλεις. Ο Αλέξης Τσίπρας ετοιμάζεται να επιστρέψει στην πολιτική κεντρικά. Μπορεί να γίνει η ανατροπή; Το έμαθα.
Έχει ελπίδες; Κοίτα, έτσι όπως είναι η κατάσταση στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή, είναι απαραίτητη μια δυνατή αντιπολίτευση, η οποία δεν υπάρχει. Και δεν ξέρω αν μπορεί να γίνει.
Τι άλλο χρειάζεται η Ελλάδα; Έναν πολιτικό που να είναι τόσο ικανός ώστε να μπορεί να χειριστεί το σύστημα. Όπως ο Ερντογάν το έχει καταφέρει. Πάντως, η πολιτική στιγμή αυτή που περνάμε είναι πάρα πολύ δύσκολη. Και ως Ελλάδα. Και ως Ευρώπη. Είναι μια κρίσιμη στιγμή, γιατί δεν έχουμε εναλλακτική. Είναι και η τρέλα με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Η Ευρώπη έχει κολλήσει σε αδιέξοδες ιστορίες, θέλει να συνεχίσει τον πόλεμο, γιατί, υποτίθεται, απειλούμαστε από τη Ρωσία. Κατά τη γνώμη μου, το αφήγημα της νέας απειλής στόχο έχει να δικαιολογήσει την κατάρρευση της Ευρώπης.
