Το ενδιαφέρον σε σχέση με αυτούς που λένε για παράδειγμα “δεν σε κάνει γυναίκα το ότι βάφεσαι” ή “αν εσύ αυτοπροσδιορίζεσαι ως γυναίκα, τότε εγώ αυτοπροσδιορίζομαι ως γάτα” είναι ότι πιστεύουν ακράδαντα ότι η κοινή λογική είναι με το μέρος τους και τέλος. Λοιπόν, δεν έχω την απαίτηση κανείς να είναι καλά ενημερωμένος με το τι όντα είμαστε ως άνθρωποι - ούτε οι ψυχολόγοι ούτε οι φιλόσοφοι μπορούν να δώσουν έναν ακριβή ορισμό. Όμως το ξαναλέμε. Το φύλο έχει πολλές διαστάσεις, εκ των οποίων η μία είναι βιολογική (που και σε αυτήν δεν υπάρχουν αποκλειστικά οι δύο πόλοι του “αρσενικού” και του “θηλυκού” αλλά παραλλαγές - στις ορμόνες, στα χρωμοσώματα, στην ανατομία). Μια άλλη είναι η ψυχολογική, δηλαδή το ψυχολογικό φύλο ή απλώς φύλο. Αυτή είναι μια σταθερή, βαθιά ψυχολογική εμπειρία.
Σκεφτείτε το απλά: αυτά που θεωρούμε ‘αντρικά’ και ‘γυναικεία’ τα φτιάξαμε εμείς σαν κοινωνία, το τι είναι αρρενωπότητα και τι είναι θηλυκότητα, δηλαδή. Το ροζ χρώμα, οι φούστες, το μουστάκι, το μέικ-απ. Αυτά είναι το λεγόμενο κοινωνικό φύλο, αυτό που η κοινωνία προσδιορίζει ως αρσενικό ή θηλυκό. Κανένα μωρό δεν γεννήθηκε με ταυτότητα "αγοριού" ή "κοριτσιού" – εμείς του τη δώσαμε με βάση το σώμα του και του μάθαμε πώς "πρέπει" να φέρεται. Για μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων ένα σημαντικό θέμα είναι αυτό: Να κάνουν αυτό που τους ταιριάζει περισσότερο, να βάλουν μέικ-απ ως άντρες και φούστα, όπως εσύ θα διάλεγες να έχεις μουστάκι ή όχι, όπως σου αρέσει το κόκκινο και όχι το μπλε. Δεν μπορείς εσύ να πεις σε κανέναν τι να διαλέξει από αυτά που προσφέρονται στην κοινωνία – όπως κι εσύ φοράς ό,τι σε κάνει να αισθάνεσαι ο εαυτός σου, έτσι και αυτός. Θα βάλει αυτό που τον κάνει να αισθάνεται καλά, στο σπίτι του, στα νερά του.
Και θα μου πεις μα αυτά που βάζει αυτός είναι γυναικεία. Φυσικά και δεν είναι έτσι, κανένα μωρό δεν γεννήθηκε με γόβες ή μούσια, εμείς είπαμε ότι τα μωρά που έχουν πέος προσδοκούμε να τα δούμε ως “άντρες” με μαγκιά, συμπεριφορά λίγο πιο τραχιά, παντελόνια, και τα μωρά που έχουν κόλπο να τα δούμε ως “γυναίκες” δηλαδή όντα ευάλωτα και με μέικαπ. Όμως οι άνθρωποι ΔΕΝ χωρίζονται σε δύο τεράστιες ομάδες, αυτών που έχουν πέος και αυτών που έχουν κόλπο. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο τα γεννητικά του όργανα, είναι πολλά παραπάνω. Και μπορεί ένας άνθρωπος με πέος να νιώθει καλά με τον “θηλυκό” ρόλο (που η κοινωνία αποφάσισε ότι είναι θηλυκός, όχι η φύση) γιατί απλά νιώθει ο εαυτός του. Όπως εσύ δεν νιώθεις καλά να βγεις έξω φορώντας ένα τσουβάλι ή ντυμένος σαν γκικ, ενώ είσαι πανκ, έτσι δεν αισθάνεται καλά και αυτός ο άνθρωπος να βγει έξω με παντελόνι και κοντά μαλλιά. Εκείνος μάλιστα αισθάνεται πολύ χειρότερα από εσένα επειδή υπάρχει μία διαφορά μεταξύ σας. Το ένα πρόκειται για στιλ, το άλλο για μια βαθιά ταύτιση με μια πλευρά της ανθρώπινης εμπειρίας. Αυτό είναι το “ψυχολογικό φύλο” λοιπόν. Η μία από τις διαστάσεις του έμφυλου ατόμου.
Και γιατί έχει πολλές διαστάσεις και δεν τα απλοποιούμε τα φύλα μόνο σε πέη/κόλπους; Γιατί δεν είμαστε μόνο γεννητικά όργανα, είμαστε άνθρωποι και υπάρχει ένας εγκέφαλος που ελέγχει το σώμα μας σε έναν τεράστιο βαθμό. Και φυσικά υπάρχουν άνθρωποι που νιώθουν τόσο έντονα ότι ανήκουν στο φύλο που δεν αντιστοιχεί σε αυτό που η κοινωνία θεωρεί "φυσικό" με βάση τα γεννητικά τους όργανα, που επιλέγουν να αλλάξουν το σώμα τους, γιατί αυτό τους δίνει ψυχολογική ισορροπία και ενότητα. Εσύ δεν ξυπνάς κάθε μέρα νιώθοντας ότι το σώμα σου δεν σου ανήκει, ότι ο κόσμος σε απορρίπτει για αυτό που πραγματικά είσαι, ότι πρέπει να εξηγείς συνεχώς την ύπαρξή σου. Δεν "το παίζουν "τρανς οι άνθρωποι. Το ζουν. Με κόπο, με πόνο και με θάρρος. Και σε αυτούς που ειρωνικά λένε “αν εσύ αυτοπροσδιορίζεσαι γυναίκα/άντρας, τότε εγώ αυτοπροσδιορίζομαι ως γάτα ή οτιδήποτε άλλο” η απάντηση είναι ότι το να αυτοπροσδιορίζεσαι ως γάτα είναι φαντασιακό και μη ανθρώπινο, ενώ το να νιώθεις γυναίκα είναι μια ανθρώπινη εμπειρία φύλου, αναγνωρισμένη σε δεκάδες επιστημονικά πεδία, όπως η ψυχολογία, η ψυχιατρική, η κοινωνιολογία και άλλα. Το φύλο είναι μια εσωτερική, ανθρώπινη εμπειρία που έχει να κάνει με το πώς νιώθεις και βιώνεις τον εαυτό σου στο συνεχές αρρενωπότητας θηλυκότητας, αρσενικού θηλυκού, άντρα γυναίκας, πες το όπως θες, ή κάτι άλλο στο φάσμα της ταυτότητας φύλου. Το είδος (άνθρωπος, γάτα, σκύλος) είναι βιολογικό και μη μεταβλητό: δεν υπάρχει γνωστή επιστημονική ή ψυχολογική βάση για να υποστηρίξει ότι ένας άνθρωπος μπορεί να βιώνει τον εαυτό του κυριολεκτικά ως γάτα με τον ίδιο τρόπο που ένα τρανς άτομο βιώνει τη φύλο-ταυτότητά του. Δεν είναι έτσι απλά τα πράγματα και αυτή που έχετε πολλοί, σίγουρα δεν είναι απλή λογική. Το να λες ότι “αν εσύ αυτοπροσδιορίζεσαι ως γυναίκα τότε εγώ αυτοπροσδιορίζομαι ως αυτοκίνητο, σκύλος, γάτα” είναι ένα επιχείρημα λογικά εντελώς άκυρο. Το ένα αφορά πώς κάποιος νιώθει τον εαυτό του ως άνθρωπο. Το άλλο αφορά αντικείμενα ή είδη. Δεν έχει καμία λογική σύνδεση.
Όσο για την καινούργια “μόδα”, όπως λένε κάποιοι, το μη δυαδικό φύλο (το non-binary δηλαδή), δεν είναι ούτε καινούριο ούτε κάτι παράλογο, απλώς ως έννοια τώρα αποκτά όνομα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι όλοι κατά μία έννοια έχουμε μη δυαδικό φύλο. Τι εννοούν τα άτομα που λένε “το φύλο μου είναι μη δυαδικό”; Πολύ απλά ότι στο δίπολο “άντρας-γυναίκα”, “αρρενωπότητα-θηλυκότητα” δεν νιώθουν ότι είναι κοντά στα άκρα. Ούτε ότι είναι πολύ αρρενωπά άτομα ούτε πολύ θηλυκά. Κάπου στο ενδιάμεσο, όπως όλοι μας πάνω κάτω. Τους αρέσουν και τα “αγορίστικα” και τα “κοριτσίστικα”, νιώθουν και τις δύο αυτές τους πλευρές και θέλουν να είναι ελεύθερα να κάνουν ό, τι θέλουν με το ντύσιμο και τους ρόλους. Είτε βιώνουν μέσα τους και τα δύο γνωστά φύλα, είτε κανένα από αυτά. Δηλαδή μπορεί να μην θέλουν καμία σχέση ούτε με την αρρενωπότητα ούτε με τη θηλυκότητα ούτε με κάτι ανάμεσα σε αυτά. Μάλλον όχι να μην θέλουν, να μην μπορούν να κάνουν αλλιώς. Πάντως όλα τα παραπάνω σίγουρα δεν σημαίνουν ότι δεν ξέρουν τι γεννητικά όργανα έχουν, ή ότι ξαφνικά τα απαρνούνται, ή φαντασιώνουν ότι είναι intersex ή ότι ήρθαν από άλλο πλανήτη.
Και σε σχέση με αυτό που ανέφερα ότι όλοι μας κατά μία έννοια θα μπορούσαμε να πούμε ότι είμαστε μη δυαδικοί: Είναι το ίδιο αρρενωποί ένας άντρας που γυμνάζεται ασταμάτητα και είναι σαν αρκούδα με έναν άντρα σαν τον Ντίνο Ηλιόπουλο; Προφανώς και όχι. Μάλλον βλέποντάς τους θα μπορούσε κανείς να πει ότι δεν ανήκουν στο ίδιο σημείο στο συνεχές “αρρενωπότητα-θηλυκότητα”. Ο ένας είναι πολύ κοντά στο άκρο της αρρενωπότητας (φαινομενικά, για εμάς, δεν ξέρουμε βέβαια ο ίδιος πώς το βιώνει), ο άλλος έχει φύγει αρκετά από εκεί και είναι κάπου στο ενδιάμεσο (πάλι φαινομενικά, για εμάς). Αν γυρίσετε και κοιτάξετε γύρω σας, θα δείτε παντού τέτοιες διαφορές μεταξύ των ανθρώπων, γιατί γύρω μας υπάρχει τεράστια ποικιλομορφία - και θα ήμασταν κι εμείς, το λιγότερο, πιο ήσυχοι και αξιοπρεπείς, αν αφήναμε αυτήν την ποικιλομορφία στην ησυχία της. Ίσως έτσι παραδειγματιστούμε και μάθουμε να εκφράζουμε και τη δική μας μοναδικότητα, όχι μόνο σε θέματα φύλου αλλά στα πάντα, και γίνουμε λίγο πιο ελεύθεροι.
Ο Γιώργος Σαλαμάς είναι Ψυχολόγος, με μεταπτυχιακές σπουδές στην Ψυχοθεραπεία (Ιατρική Σχολή Αθηνών) και τη Φιλοσοφία της Επιστήμης και μετεκπαίδευση στην Ψυχοσεξολογία.
