ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΣΥΜΕΛΑ ΠΑΝΤΖΑΡΤΖΗ
Δεν ήμουν στην πλατεία Βικτωρίας και ούτε στα Εξάρχεια την πρώτη εβδομάδα του Ιουλίου, όταν δημόσιοι υπάλληλοι γνωστοί ως αστυνομικοί επιτέθηκαν πάλι σε ανθρώπους. Ας μη διαχωρίσουμε τους ανθρώπους σε «πολίτες» και «πρόσφυγες/μετανάστριες» ως πάγια τεχνική «διαίρει και βασίλευε» της σύγχρονης βιοεξουσίας προς αναπαραγωγή της υπάρχουσας κατάστασης πραγμάτων. Κάποιοι από εμάς έχουμε προνόμια εντός της «κατάστασης» - κατοικία, εργασία, πρόσβαση σε εκπαίδευση, σχετική ελευθερία κίνησης. Και, ως την 9η Ιουλίου, είχαμε και δικαίωμα στην αυθόρμητη συλλογική διαμαρτυρία στο δημόσιο χώρο.
Επισφαλή, ή και καταργημένα, προνόμια
Τα προνόμια τελούν υπό απειλή. Είναι επισφαλή. Το είδαμε προ μηνών στη σκανδαλώδη συμπεριφορά αστυνομικών προς την οικογένεια Ινδαρέ. Τη δεύτερη εβδομάδα του Ιουλίου, οι χιλιάδες των ανθρώπων που βγήκαν στο δρόμο την ημέρα ψήφισης του νομοσχεδίου που συρρικνώνει αφόρητα το δικαίωμα στις διαδηλώσεις έζησαν ξανά την αστυνομική βία. Το προνόμιο να δώσεις Πανελλαδικές δεν σου εξασφαλίζει ότι δεν θα χτυπηθείς από κλομπ αστυνομικού στο κεφάλι, ότι δεν θα συλληφθείς. Μηχανάκια που ορμούν σε διαδηλωτές, κυνήγι, δακρυγόνα, ξυλοδαρμοί, δίκες που τραβάνε από αναβολή σε αναβολή καθιστώντας σε αιχμάλωτο του κράτους, κι ένα σωρό άλλες ύπουλες πρακτικές χειραγώγησης συνιστούν καθεστώς. Αλλά αν δεν τεθεί υπό έλεγχο η νεολαία, που δεν έχει ακόμη καταβληθεί από την εμπειρία της ήττας των κοινωνικών αγώνων, το κράτος χάνει το παιχνίδι της γενικής καταστολής. Όπως και να ΄χει, το νομοσχέδιο ψηφίστηκε. Οι ημέρες που αυτόνομες φεμινιστικές και queer ομάδες μπορούσαν να αποφασίσουν, με συνελεύσεις σε πλατείες να καλέσουν κόσμο στο δρόμο είναι παρελθόν. Παράδειγμα αυτό. Στην ουσία, είμαστε όλοι και όλες πλέον όμηροι του κυβερνητικού νεο-αυταρχισμού. Η αντιπολίτευση στο δρόμο είναι, επί της ουσίας, απωλεσθέν δικαίωμα. Πώς φτάσαμε ως εδώ;
Ανθρωποφύλακες, ή πώς το 1969 εξηγεί το 2020
Ως κάτοχος σχετικών και επισφαλών προνομίων, έτυχε να περάσω τη βδομάδα των επιθέσεων σε Πλατεία Βικτωρίας και Εξάρχεια διαβάζοντας κάπου ήσυχα τους Ανθρωποφύλακες του Περικλή Κοροβέση: τη λογοτεχνική μαρτυρία ενός ανθρώπου που θυματοποιήθηκε από τα θηριώδη βασανιστήρια και τις τακτικές εκβιασμού της χουντικής αστυνομίας, με πρώτη έκδοση το 1969. Ωστόσο το βιβλίο, που κυκλοφόρησε ξανά το 2020 από τις Εκδόσεις των Συναδέλφων, καταθέτει το αντίθετο της προσφιλούς ιδέας ότι η νοοτροπία και το πολιτικό πλαίσιο που επέτρεψαν την οδύνη και την ταπείνωση ορισμένων ανθρώπων προς εκφοβισμό και συμμόρφωση όλων υπήρξαν εξαίρεση. Θα έλεγα ότι οι Ανθρωποφύλακες είναι ένα κείμενο που μόνο σήμερα - 51 χρόνια μετά την έκδοσή του εκτός Ελλάδας σε ελάχιστα αντίτυπα - έχει καταστεί αδιάσειστα επίκαιρο. Στην επικαιροποίησή του συμβάλλουμε όλες και όλοι που συντηρούμε, είτε διά της ψήφου μας είτε διά της σιωπηλής και τηλεορασόπληκτης ανοχής μας, τις σύγχρονες πρακτικές εκκαθάρισης, καταστολής, ποινικοποίησης.
Οι συγκεκριμένες πρακτικές δεν ανήκουν αποκλειστικά στο οπλοστάσιο της ελληνικής δεξιάς. Το 2020, η αστυνομική τρομοκρατία έχει πυροδοτήσει, ακόμη και εν μέσω πανδημίας, μία εξέγερση στην καλούμενη «καρδιά» του ελεύθερου κόσμου, στις ΗΠΑ: του κράτους δηλαδή με πάνω από 2.12 εκ. φυλακισμένους, και άρα τους περισσότερους στον πλανήτη. Ενημερωμένος και διεισδυτικός, ο Κοροβέσης είχε γράψει στην τελευταία έκδοση του βιβλίου του που θα προλάβαινε ζωντανός: «Η παρούσα έκδοση του βιβλίου αφιερώνεται στους κρατούμενους της χώρας μου και, φυσικά, στους κρατούμενους όλους του κόσμου. Σε μια βαθύτερη προσέγγιση του προβλήματος, και μια κοινωνιολογική και φιλοσοφική αντιμετώπιση του ζητήματος, όλοι οι κρατούμενοι είναι πολιτικοί όσο κι αν κάποια εγκλήματα είναι ιδιαίτερα ειδεχθή».
Τα πλανητικά μας νέα: φυλακιστικός καπιταλισμός και μετα-δημοκρατία
Η εκτίμηση του Κοροβέση είναι περίπλοκη, και συντάσσεται με την γενικότερη κριτική αποτίμηση του φυλακιστικού καπιταλισμού. Μετά την κρίση του 2008, η αύξηση των ταραχών επέβαλε αυξημένη καταστολή στα καθεστώτα που είχαν ήδη από την έναρξη του 21ου αιώνα αποτυπωθεί ως «μετα-δημοκρατίες»: ως πολιτειακά συγκείμενα που μόνο κατ’ όνομα λειτουργούν δημοκρατικά ενώ διοικούνται από ελίτ με βάση τα συμφέροντα αυτών.
Η αστυνομική αυθαιρεσία είναι πλέον ο κανόνας, όχι η εξαίρεση. Τα σύγχρονα κινήματα κατά της αστυνομοκρατίας (βλ. #defundthepolice στις ΗΠΑ μετά τη δολοφονία του George Floyd από την αστυνομία) η οποία αναδεικνύεται σε πυλώνα του νέου, ολοκληρωτικού καπιταλισμού θέτουν το πρόβλημα στις διαστάσεις που του αξίζει. Οι διαστάσεις είναι τεράστιες. Παρατηρούνται δε ιδιαίτερα σε «προηγμένες χώρες», το παράδειγμα των οποίων μάς κάλεσε ν’ ακολουθήσουμε και στην Ελλάδα ο επιφανής νομικός Νίκος Αλιβιζάτος αγκαλιάζοντας το νομοσχέδιο που στοχεύει σε περιορισμό του δικαιώματος στη διαδηλώσεις. Το σύγχρονο status quo δεν επιθυμεί πράγματι κοινωνικά κινήματα στο δρόμο: τον μόνο χώρο όπου οι κοινωνικοί αγώνες μπορούν να εκδηλωθούν αυθόρμητα, απρόβλεπτα, διεκδικώντας ένα πεδίο αγωνιστικών κοινών (commons) εντός του δημόσιου χώρου που έχει πλέον καταντήσει ιδιοκτησία ενός καθόλου ουδέτερου και αμερόληπτου κράτους. Γιατί οι διαδηλώσεις και ο δρόμος είναι τόσο σημαντικά δικαιώματα; Μα γιατί, όπως διαρκώς εξηγούν - μεταξύ φάλαγγα και ηλεκτροσόκ - οι χουντικοί βασανιστές στον βασανιζόμενο του Κοροβέση όλοι οι υπόλοιποι χώροι και πρακτικές ανήκουν στην κρατική εξουσία. Τι μαθαίνουμε λοιπόν από τους Ανθρωποφύλακες;
Ανθρωποφύλακες, μάθημα 1: η συνεχιζόμενη ατιμωρησία της αστυνομίας
Πρώτον, οι απειλές του βασανιζόμενου ότι θα καταγγείλει την αστυνομία βγάζουν γέλιο στους βασανιστές: «και στον ΟΗΕ να με πας, θα μου κλάσεις τ’ αρχίδια! Κατάλαβες;», του λέει ο βασανιστής. Εμείς καταλαβαίνουμε καλύτερα μισό αιώνα μετά. Έχουμε ζήσει την ατιμωρησία της αστυνομίας σε όλη τη μεταπολίτευση και συνεχίζουμε, περνώντας πάνω από το λιντσαρισμένο σώμα του Ζακ Κωστόπουλου. Ποιον να πάμε στον ΟΗΕ, τους δολοφόνους του κάθε George Floyd; Ή τους ένστολους των πογκρόμ στις καταλήψεις; Ή τον πρόεδρο της Ένωσης Αστυνομικών Υπαλλήλων Αθηνών, Δημοσθένη Πάκο, που είχε δηλώσει τον Σεπτέμβρη του 2019, αναφερόμενος στην χειροπέδηση του Ζακ: «(...) Αυτή είναι η πρακτική. Σε όποιον αρέσει!»
Ανθρωποφύλακες, μάθημα 2: τη χούντα και τη σύγχρονη Δεξιά ενώνει ο φόβος ανατροπής του καπιταλισμού
Το μακρύ κορδόνι της αντικομμουνιστικής υστερίας δεν λέει να κοπεί. Άθικτο από την χούντα ως σήμερα. Και βέβαια, η ίδια η χούντα έγινε για να αποτραπεί η αριστερή στροφή. «Από τη στιγμή που κάποιος δεν κυνηγάει ανοιχτά τον κομμουνισμό είναι στο δρόμο να γίνει κομμουνιστής», λέει ο βασανιστής. Εξ ου και τα προληπτικά μέτρα της Νέας Δημοκρατίας σήμερα - π.χ. η αφαίρεση της Κοινωνιολογίας απ΄το σχολείο, μη και γίνουν τα παιδιά αριστερά διδασκόμενα τη δομή της καπιταλιστικής, πατριαρχικής, ρατσιστικής κοινωνίας. Κι ο Μπολσονάρου και ο Τραμπ έχουν δηλώσει ότι πρώτο τους μέλημα είναι η κατάπνιξη του σοσιαλισμού ως ιδέα. Εν έτει 2020, η Δεξιά Διεθνής δεν προτίθεται να ρισκάρει την εκκόλαψη δυνάμει κομμουνιστών. Η έμφαση στο «δυνάμει». Δεν χρειάζεται να διαβάζουμε τις φιλοσοφίες του Αντόνιο Νέγκρι για να διαπιστώσουμε την σύγκλιση της σύγχρονης Δεξιάς Διεθνούς στον κοινό της στόχο. Όσο για τα παραδοσιακά κομμουνιστικά κόμματα, όλες ξέρουμε τι τους έχει συμβεί - αν και είναι δύσκολο να το ονομάσουμε. Η Δεξιά Διεθνής δεν ανησυχεί πάντως με το ΚΚΕ του 5% στη βουλή. Ανησυχεί, όπως και η τραγική Κίνα όπου η ψευδο-κομμουνιστική κυβέρνηση επιτίθεται σε μαρξιστές φοιτητές, για την κινηματική έκφραση διεκδικήσεων που θα οδηγούσαν σε ανατροπή του υπαρκτού παραδείγματος οικονομίας.
Ανθρωποφύλακες, μάθημα 3: η χούντα απλώς εξασφάλισε την ηγεμονία της δεξιάς μετά (δηλαδή τώρα)
Μία από τις σημαντικότερες σκηνές στους Ανθρωποφύλακες είναι η εξήγηση του βασανιστή στον βασανιζόμενο για τον ρόλο της χούντας. Λέει ο βασανιστής: «Ποιος μιλάει για Εθνική Κυβέρνηση; Είναι μια κατάσταση προσωρινή. Θα ξεκαθαρίσει κάθε κομμουνιστική εστία, θ’ απολυμάνει τη χώρα και θα ‘ρθουν άλλοι καλύτεροι.» «Ποιοι θα ‘ρθουν;» ρωτάει ο βασανιζόμενος. «Δεν ξέρεις; Σημείωσέ το, λοιπόν, θα ‘ρθει ο ‘φρυδάς’». Μάντης ο βασανιστής! Ήρθε πράγματι ο Καραμανλής, οπότε και οι στόχοι τους οποίους υπηρέτησε με ζήλο η χουντική αστυνομία κατακτήθηκαν. Και συνεχίζει τις εξηγήσεις ο βασανιστής στον αφελή βασανιζόμενο: ότι η Εθνική Κυβέρνηση είναι απλώς μια έκφραση του «κατεστημένου» και «το κατεστημένο το υπερασπιζόμαστε μέχρι θανάτου». Ποιο κατεστημένο; Αυτό που έχουμε έως και το 2020, που παραδίδεται διά εκλογών από παππού προς εγγονό. Το κατεστημένο μας είναι κάτι σαν διασταύρωση της ηγεμονίας της Οικογένειας Δον Κορλεόνε (οι ελίτ) και του μικροαστικού συμπλέγματος Μαντάμ Σουσού (οι ψηφοφόροι).
Δευτέρα 13 Ιουλίου 2020, συγκέντρωση αλληλέγγυων στην Ευελπίδων. (Φωτό: Δημήτρης Κεχρής)
Ανθρωποφύλακες, μάθημα 4: όλοι οι αγώνες θα ξεχαστούν, αρκεί να βασιλεύει η δεξιά
Το κατεστημένο, με ολίγη βοήθεια από το παγκόσμιο κεφάλαιο, διαιωνίζεται βασιζόμενο είτε στην άγνοια των ψηφοφόρων είτε στην κυνική τους υποταγή στην φυσική τάξη του κόσμου (κοινωνικός Δαρβινισμός) είτε στην πεποίθηση των λαϊκών τάξεων ότι έχουν κοινά οικονομικά συμφέροντα με τους εφοπλιστές, τους βιομήχανους, και τα «τζάκια» ως πολιτικούς εκπροσώπους τους. Βεβαίως, επειδή η άρχουσα τάξη δεν είναι πλέον στα καλύτερά της, έχουμε υποστεί την ήττα να εκλέγονται ως πολιτικοί της εκπρόσωποι όχι μόνο τηλεπωλητές αλλά και μυαλά που θεωρούν το Netflix μαρξιστική προπαγάνδα (βλ. Μπογδάνο). Πολλές γελάμε. Αλλά το γέλιο, αν και κάνει καλό στην επιβίωση, δεν αρκεί για να αντιπαρατεθούμε σε τέτοιου εύρους εξουσία. Δεν γελάμε με την κατανομή οικονομικών πόρων στα ΜΜΕ της συστημικής προπαγάνδας. Ούτε με την σπατάλη και την αυθαιρεσία του Μεγάλου Περίπατου. Και δεν γελάμε γιατί θα ξεχαστούν. Και θα ξεχαστούν γιατί ζούμε σε ένα ιστορικό συνεχές που γράφεται από τους νικητές. Και οι νικητές ήταν ακριβώς αυτοί για τους οποίους προλείαναν το έδαφος οι βασανιστές της δικτατορίας. Οι βασανιστές μιλούν ξεκάθαρα στους Ανθρωποφύλακες: «Είμαστε το χαϊδεμένο παιδί της Δύσης. Είμαστε το μέλλον του δυτικού πολιτισμού. Ξέρουνε τα πάντα για εδώ. […] Φυσικά, μπορεί να ‘χουμε καμιά διαμαρτυρία μελλοντικά, για τα μάτια […] Αυτά είναι ψιλά γράμματα. Κανείς δε μιλάει για τους σκλάβους που χτίσανε την Ακρόπολη. Για την Ακρόπολη μιλάνε όλοι.»
Ανθρωποφύλακες, μάθημα 5: το «καλό του τόπου» ήταν, είναι, και θα είναι να μη γίνονται κοινωνικοί αγώνες
Πράγματι, εσείς πότε μιλήσατε τελευταία για τους σκλάβους που χτίσανε την Ακρόπολη; Ή έστω είστε σίγουροι πώς όταν επιθυμείτε να μην έχει κίνηση λόγω διαδηλώσεων λέτε κάτι διαφορετικό από την καλή νοσοκόμα στους Ανθρωποφύλακες που ταϊζοντας τον βασανισμένο παράλληλα του εξηγούσε πως με τη χούντα βρήκε επιτέλους την ησυχία της γιατί «τα λεωφορεία δεν κάνουν απεργίες»; Η ίδια οπτική στηρίζει σήμερα το αντι-λαϊκό νομοσχέδιο που πλήττει τις διαδηλώσεις. «Γιατί βρε παιδάκι μου δεν σ’ αρέσει το καλό του τόπου μας;», ρωτάει εν τέλει τον βασανιζόμενο η καλή νοσοκόμα, δηλαδή το να μη γίνονται απεργίες. Το καλό-του-τόπου είναι η φράση μπαλαντέρ, η μεγάλη ιδέα παντός καιρού. Αυτό επικαλείται ο αστυνόμος-βασανιστής, ο κάθε πατριώτης της Ελληνικής Λύσης, κι ο κάθε πατριώτης συνταγματολόγος γράφοντας για την «ασσύγνωστη» αριστερή εμμονή στην «παρωχημένη κινηματική αντίληψη της πολιτικής» που «ζημιώνει την πατρίδα μας».
Ανθρωποφύλακες, μάθημα 6: η τακτική ψευδο-αντίστασης της αστικής τάξης
«Μα διάολε», λέει ένας βασανιστής στον βασανιζόμενο, «αφού ήθελες να πολεμήσεις τη Χούντα, δεν ερχόσουνα εδώ να σε βάζαμε σε καμιά καλή οργάνωση, που να ‘ναι μονάχα για εθνικόφρονες, και να μην έχεις φόβο; Να μπεις σε μια δεξιά οργάνωση, να μπεις σε μια κεντρώα οργάνωση… Ένα και το αυτό είναι, αστική τάξη.» Αυτό πια κι αν εμπεδώσαμε στα πενήντα χρόνια αφότου ειπώθηκε: την πρακτική της αστικής τάξης να προωθεί την ιδέα ενός ανύπαρκτου «κέντρου» για να χειραγωγήσει όσους αφελείς πρεσβεύουν ότι δεν υπάρχει κοινωνία, άρα ούτε κοινωνικοί ανταγωνισμοί. Υπάρχουν μόνο άτομα, στα καλύτερα εκ των οποίων ανατίθεται η εξουσία. Αυτό είχε πει επί Μεταπολίτευσης η αρχιτέκτων του νεοφιλελευθερισμού Μάργκαρετ Θάτσερ: πως δεν υπάρχει κοινωνία, μόνο άτομα - και όσοι Βρετανοί δεν είχαν πρόσβαση στην Κοινωνιολογία πείστηκαν, ας το δούμε έτσι. Η αποκαλυπτική ρήση του βασανιστή για την κατ’ επίφαση αντίσταση δεξιών και κεντρώων στη χούντα έχει προ πολλού ξεχαστεί, όμως οφείλουμε να την θυμηθούμε ανοίγοντας τον φάκελο «αστική τάξη» και εξετάζοντας τις τακτικές που της εξασφαλίζουν όχι απλή κυριαρχία, αλλά ηγεμονία. Ακριβώς όμως επειδή το 2020 η ηγεμονία της αστικής τάξης τρίζει, καθώς οι μεγάλες κρίσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήματος πληθαίνουν, κρίθηκε απαραίτητη η κατάλυση του δικαιώματος στη διαδήλωση εδώ, ακολουθώντας όμως την γενική τάση της μετα-δημοκρατίας.
(ΥΓ: Όχι, το να εργάζομαι ως μισθωτή σε γραφείο αντί για οικοδομή και φάμπρικα δεν θα με καθιστά «αστική τάξη». Αυτό ακριβώς εξηγεί ο βασανιστής, με περισσότερη ειλικρίνεια από τη σημερινή δεξιά που με κολακεύει ότι είμαι «μεσαία τάξη» αν βγάζω 500 ευρώ το μήνα.)
Γιατί το Ανθρωποφύλακες δεν διδάσκεται στο σχολείο; Γιατί μπορούν
Ασφαλώς, οι Ανθρωποφύλακες είναι από τις σημαντικότερες κληρονομιές της ελληνικής και παγκόσμιας βιωματικής λογοτεχνίας με κοινωνικό πρόσημο. Ασφαλώς, δεν διδάσκεται στο σχολείο. Η διδασκαλία του θα καθιστούσε σαφή τη σύνδεση του χουντικού χθες με το μετα-δημοκρατικό σήμερα. Αντίθετα, με τον εξοβελισμό της Κοινωνιολογίας και των Καλλιτεχνικών, η αναδιοργανωμένη ελληνική Δεξιά εγγυάται την συρρίκνωση της πολιτικής προσωπικότητας καθώς και της αισθητικής και ηθικής κρίσης των παιδιών έτσι ώστε να μη θελήσουν ποτέ να αναζητήσουν το Ανθρωποφύλακες. Πρωτίστως βέβαια, εγγυάται ότι οι αυριανοί ενήλικες δεν θα είναι σε θέση να αναγνωρίσουν το πολιτικό τους πεπρωμένο: την προληπτική κρατική καταστολή. Το βιβλίο του Κοροβέση αποτυπώνει τις μεθόδους φυσικοποίησης της υπάρχουσας εξουσίας: οι ανθρωποφύλακες είναι ισχυροί, έχοντας τα λόγια και τα όπλα. Εσύ είσαι ο ανίσχυρος. Αν θες μερίδιο της μόνης διαθέσιμης ισχύος, γίνε ένας απ’ αυτούς. Αλλιώς, μη μιλάς. Αλλιώς, «αγάπα το κελί σου, τρώγε το φαΐ σου, διάβαζε πολύ». Το κελί είναι η ζωή σου. Το φαΐ σου θα το βγάζεις στην επισφάλεια της αγοράς. Κι αν «παίρνεις τα γράμματα» και δεν καταλήξεις τίποτε ψυκτικός, γίνε οργανικός διανοούμενος της δεξιάς ή νομοθέτης της. Τις διαδηλώσεις άστες, εκεί θα φτιάχνονται οι μελλοντικοί φυλακισμένοι.
