Δεν μας έχουν συμβεί και λίγα το τελευταίο διάστημα. Από πού να το πιάσουμε; Η χώρα συνεχίζει να θρηνεί την τραγωδία των Τεμπών και να βγαίνει στους δρόμους απαιτώντας δικαιοσύνη και διαφάνεια και η κυβέρνηση, αντί να αφουγκραστεί την οργή και τον πόνο των πολιτών, παραμένει ακλόνητη στη θέση της με την αυτοπεποίθηση μαθητή που αντιγράφει στις εξετάσεις και πιστεύει ότι δεν θα τον πιάσουν, αποδεικνύοντας ότι η καρέκλα της εξουσίας έχει πιο ισχυρή κόλλα από ό,τι νομίζαμε. Και ως κερασάκι στην τούρτα, η γνωστή καταστολή σε κάθε είδους διαμαρτυρία.
Αν νόμιζες ότι αυτά είναι αρκετά, κάνεις λάθος. Γιατί πρέπει να αντιμετωπίζουμε καθημερινά και το πόσο κρίνεται η αυτοδιάθεση του καθενός. Είτε πρόκειται για γυναίκα, είτε για καλλιτέχνη, όπως συνέβη με τον Χριστόφορο Κατσαδιώτη στην Εθνική Πινακοθήκη. Και μάλιστα, την εβδομάδα που υποτίθεται ότι έπρεπε να γιορτάσουμε την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας.
Η αυτοδιάθεση είναι μία από τις πιο θεμελιώδεις αρχές της ατομικής ελευθερίας. Είναι η ικανότητα ενός ατόμου να ορίζει το σώμα του, τις απόψεις του, τις επιλογές του, χωρίς να χρειάζεται έγκριση από κανέναν. Είναι το δικαίωμα να εκφράζεται κάποιος μέσα από την τέχνη, να έχει τον απόλυτο έλεγχο πάνω στο σώμα του και να ζει σύμφωνα με τις δικές του αρχές, αρκεί να μην καταπατά τα δικαιώματα των άλλων. Και όμως, βρίσκεται διαρκώς υπό αμφισβήτηση.
Αυτοδιάθεση στην Τέχνη: Ποιος κρίνει τι είναι βλάσφημο;
Ο βουλευτής της «Νίκης», Νικόλαος Παπαδόπουλος, που εισέβαλε σαν σταυροφόρος στην Εθνική Πινακοθήκη και επιχείρησε να καταστρέψει ένα έργο του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, μέρος της έκθεσης «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου-Ενδιάμεσος Χώρος», επικαλέστηκε την ηθική και τη θρησκεία ως δικαιολογία, αναβιώνοντας μεσαιωνικές πρακτικές λογοκρισίας. Αλλά ποιος του έδωσε το δικαίωμα να αποφασίζει τι είναι «ηθικό» για όλους;
Η πράξη του αυτή εγείρει σοβαρά ερωτήματα σχετικά με το τι θεωρούμε βλάσφημο στην τέχνη και ποιος έχει το δικαίωμα να το κρίνει. Η τέχνη είναι, από τη φύση της, ένας χώρος ελευθερίας. Προκαλεί, αμφισβητεί και ανατρέπει τα κατεστημένα. Είναι το πεδίο όπου δοκιμάζονται τα όρια της σκέψης και της κοινωνίας. Όταν κάποιος επικαλείται τη «βλασφημία» για να καταστρέψει ένα έργο τέχνης, δεν προστατεύει την ηθική. Προσπαθεί να επιβάλει τη δική του εκδοχή της πραγματικότητας σε όλους τους άλλους.
Μήπως λοιπόν όταν ένας καλλιτέχνης εκφράζεται με τρόπο που κάποιοι θεωρούν βλάσφημο, απλώς αντανακλά τις αντιφάσεις και τις προκλήσεις της κοινωνίας μας; Ή μήπως τελικά η βλασφημία είναι στο μάτι του θεατή, αντικατοπτρίζοντας τις δικές του ανασφάλειες και προκαταλήψεις; Ο φόβος της τέχνης, της αμφισβήτησης και της ελεύθερης έκφρασης είναι φόβος απέναντι στην ίδια την αυτοδιάθεση. Γιατί αν ένας καλλιτέχνης μπορεί να προκαλέσει αναταράξεις σε κατεστημένες ιδέες, τότε ίσως και οι πολίτες αρχίσουν να αμφισβητούν την εξουσία και τις βεβαιότητες που τους επιβάλλονται.
To έργο του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, μέρος της έκθεσης «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου-Ενδιάμεσος Χώρος»
Αυτοδιάθεση στο σώμα: Η γυναίκα ως πολιτικό εργαλείο
Η αυτοδιάθεση όμως δεν αφορά μόνο την τέχνη. Η πιο προσωπική και αδιαπραγμάτευτη έκφρασή της είναι το δικαίωμα μιας γυναίκας να αποφασίζει για το σώμα της. Και όμως, το 2025, αυτό το δικαίωμα αμφισβητείται όλο και πιο έντονα.
Η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας φέτος συνοδεύτηκε από μια σειρά οπισθοδρομικών εξελίξεων που ενισχύουν τον συντηρητισμό. Δεν θα επεκταθώ σε αυτά που ήδη συμβαίνουν καιρό τώρα, όπως ότι στις ΗΠΑ οι απαγορεύσεις αμβλώσεων επεκτείνονται, αφαιρώντας από τις γυναίκες το δικαίωμα στον έλεγχο του σώματός τους, ενώ στην Ελλάδα, διάφοροι εκφράζουν απόψεις κατά των αμβλώσεων, επιχειρώντας να νομιμοποιήσουν κοινωνικά τον έλεγχο πάνω στο γυναικείο σώμα. Θα πω όμως για το ότι στη Γερμανία, στις 8 Μαρτίου, αστυνομικοί γρονθοκόπησαν με λύσσα γυναίκες που διαδήλωναν για τα δικαιώματά τους και για το ότι η Google αφαίρεσε την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας από το ημερολόγιό της, δείχνοντας πόσο εύθραυστη είναι η πρόοδος που θεωρούσαμε δεδομένη.
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Και φυσικά θα μιλήσω για το κερασάκι στην τούρτα, τον βουλευτή της Νέας Δημοκρατίας, Δημήτρη Κυριαζίδη, που αποφάσισε ότι ο καλύτερος τρόπος να αντιμετωπίσει την πολιτική αντίπαλό του, Ζωή Κωνσταντοπούλου, είναι με σεξιστικά σχόλια που θυμίζουν καφενείο της δεκαετίας του '50, προτρέποντάς την να «κάνει κανένα παιδί ή να υιοθετήσει» για να ηρεμήσει.
Τι κι αν η Νέα Δημοκρατία τον διέγραψε από την Κοινοβουλευτική Ομάδα (κάτι μου λέει ότι σε λίγες μέρες θα τον πάρει πίσω, όπως έγινε και με τον… παραιτηθέντα Καραμανλή); Τι κι αν η Ζωή Κωνσταντοπούλου δήλωσε ότι δεν δέχεται τη συγγνώμη του πρωθυπουργού για το περιστατικό; Το θέμα δεν είναι η τιμωρία μόνο, είναι η πρόθεση.
Η Ζωή Κωνσταντοπούλου. ΑΠΕ-ΜΠΕ/ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΠΕΛΤΕΣ
Τι κοινό έχουν όλα αυτά; Τον φόβο της αυτοδιάθεσης. Μια γυναίκα που μπορεί να αποφασίζει για το σώμα της, που δεν χρειάζεται έγκριση από το κράτος ή την κοινωνία, είναι μια γυναίκα επικίνδυνη. Γιατί αν μπορεί να αποφασίσει για τον εαυτό της, τότε μπορεί να αποφασίσει και για την πολιτική, για την κοινωνία, για το μέλλον. Και αυτό είναι κάτι που οι συντηρητικές δυνάμεις δεν θέλουν.
Αυτοδιάθεση και πολιτική: Ποιος θα έχει τον έλεγχο;
Το δικαίωμα του ανθρώπου να ορίζει τον εαυτό του δεν περιορίζεται μόνο στην τέχνη και το σώμα. Επεκτείνεται και στην πολιτική. Οι πολίτες που βρίσκονται στους δρόμους, απαιτώντας δικαιοσύνη για τα Τέμπη, είναι η ζωντανή έκφραση αυτής της ανάγκης για αυτοδιάθεση. Θέλουν να έχουν φωνή. Θέλουν να έχουν λόγο στις αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους. Και όμως, η πολιτική ελίτ της χώρας αρνείται να τους ακούσει, ο πρωθυπουργός αγνοεί τις διαμαρτυρίες και οι κυβερνώντες συμπεριφέρονται σαν να μην συμβαίνει τίποτα.
Όλα αυτά τα γεγονότα λοιπόν συνδέονται με μια κοινή γραμμή: την υποβάθμιση των δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας των πολιτών. Είτε πρόκειται για την τέχνη, είτε για τη δικαιοσύνη, είτε για τα δικαιώματα των γυναικών, υπάρχει μια ανησυχητική τάση επιστροφής σε σκοταδιστικές αντιλήψεις. Η αυτοδιάθεση δεν είναι απλώς μια αφηρημένη έννοια. Είναι η καθημερινότητά μας. Είναι η δυνατότητα να εκφραζόμαστε ελεύθερα, να αποφασίζουμε για το σώμα μας, να έχουμε λόγο στην πολιτική, να μην μας επιβάλλουν τι να σκεφτούμε, τι να πιστέψουμε, τι να κάνουμε. Και απ’ ότι φαίνεται, η πραγματική δημοκρατία, η πραγματική αυτοδιάθεση των πολιτών, είναι επικίνδυνη για εκείνους που θέλουν την εξουσία συγκεντρωμένη στα χέρια τους.
