2020, η χρονιά που μας κλέψανε τα πρόσωπα

Ο τίτλος είναι κλεμμένος από μια γνώμη στους New York Times και αποτυπώνει ακριβώς τι μας συνέβη το 2020, τη χρονιά που εξαιτίας του κορωνοϊού μάθαμε να χαμογελάμε με τα μάτια. 

Ο Γιάννης Γορανίτης είναι ένας από τους έλληνες δημοσιογράφους που κάλυψε την πανδημία από την πρώτη στιγμή μέσα από τα άρθρα του (κυρίως στο Inside Story) Όταν άκουσε πριν από ένα χρόνο για τον κορωνοϊό πίστεψε ότι θα περιοριστεί σε μια μικρή περιοχή μόνο. 

Έκανε λάθος, όπως και όλη η ανθρωπότητα. Αλήθεια, όμως μάθαμε από αυτό; 

Σκέφτηκα σαν τίτλο η χρονιά που μας κλέψανε τα πρόσωπα. Ίσως οι εικόνες με τις μάσκες είναι αυτές που θα απομείνουν στα βιβλία της ιστορίας, ύστερα από χρόνια. Πιστεύεις ότι θα γίνουμε λίγο σοφότεροι από την ιστορία ή θα το ξεχάσουμε γρήγορα το 2020;  Ο τίτλος είναι εξαιρετικός, οι αναμνήσεις απ’ τo 2020 το άκρως αντίθετο. Είναι όμως απαραίτητες για να μη βιώσουμε ξανά μια τέτοια κρίση. Ελπίζω ότι θα γίνουμε σοφότεροι, αλλά δεν αισιοδοξώ: Το πιθανότερο είναι ότι θα επιδιώξουμε να ξεχάσουμε, να διαγράψουμε τις αναμνήσεις αυτές και να συνεχίσουμε με τη ζωή μας. 

Το ίδιο άλλωστε πράξαμε και στις προηγούμενες πανδημίες. Τις προσπεράσαμε όπως κάνουμε όταν βλέπουμε τη σκηνή ενός τροχαίου. Φρενάρουμε στιγμιαία, ρίχνουμε μια κλεφτή ματιά, ενδεχομένως προβληματιζόμαστε για λίγο, αλλά πατάμε γκάζι για να προχωρήσουμε με τη ζωή μας.

Στην πανδημία του 1918-19, παρότι 60-80 εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν τότε από επιπλοκές της γρίπης και ένας στους τρεις κατοίκους του πλανήτη, μολύνθηκαν από τον ιό, η ανθρωπότητα βιάστηκε να αποδιώξει την ανάμνηση. Είναι ένα συμβάν που έχει απασχολήσει ελάχιστα, συγκριτικά π.χ., με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που τελείωσε την ίδια χρονιά είχε περίπου τα μισά θύματα. Όπως αποδεικνύεται τώρα, η εμπειρία αυτή ελάχιστα δίδαξε την ανθρωπότητα. Ας ελπίσουμε ότι το μαζικό σοκ του 2020 θα λειτουργήσει διδακτικά, και ταυτόχρονα ότι η ανθρωπότητα θα κατανοήσει ότι το βασικό της πρόβλημα και το μεγάλο στοίχημα για το μέλλον, ένα στοίχημα που δεν δικαιούται να χάσει, είναι η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Αν δεν εμπεδώσουμε ότι η κλιματική αλλαγή ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την πανδημία, είναι μαθηματικά βέβαιο ότι θα ζήσουμε κάτι αντίστοιχο στο μέλλον. 

31/12/2019- Μαθαίνουμε για τα κρούσματα στη Γουχάν. Θυμάσαι τι σκέφτηκες τότε;  Θυμάμαι ότι το διάβασα την επόμενη μέρα στο Twitter. Σκέφτηκα ότι ενδέχεται να εξελιχθεί σε κάτι σοβαρό, αλλά ήμουν (σχεδόν) βέβαιος ότι θα περιοριστεί σε μια μικρή περιοχή. Με την ίδια αφελή αισιοδοξία αντιμετώπιζα την κατάσταση, ακόμη κι όταν ο ιός έφτασε στην Ευρώπη. 

Πολλές φορές στο παρελθόν είχαμε διαβάσει την πρόβλεψη ότι κάποια στιγμή στο άμεσο μέλλον θα συμβεί μια πανδημία. Από τον τρόπο που συνέβη και την αρχική αντιμετώπιση μοιάζει σαν να μη το πίστευε κανείς ότι θα συμβεί;  Οι προβλέψεις και οι προειδοποιήσεις των ειδικών ακούγονταν τακτικά. Όπως όμως αποδεικνύεται δεν εισακούστηκαν. Τον Μάιο του 2018 είχα δημοσιεύσει ένα σχετικό ρεπορτάζ με τίτλο «Η επόμενη μεγάλη πανδημία».

Ο, μάλλον άγνωστος τότε στο ευρύ κοινό, Καθηγητής Σωτήρης Τσιόδρας μου είχε πει: «Το θέμα δεν είναι αν, αλλά πότε θα αντιμετωπίσουμε ένα νέο πανδημικό φαινόμενο. (…) Θεωρώ ότι η επόμενη πανδημία θα είναι μία έκπληξη για την οποία θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι. Είναι απαραίτητα τα προγράμματα ετοιμότητας και εγρήγορσης εν όψει ενός ενδεχόμενου μαζικού γεγονότος. Οφείλουμε να ελέγχουμε, να δοκιμάζουμε και να ασκούμαστε διαρκώς». Και βέβαια ο Καθηγητής Τσιόδρας δεν ήταν ο μόνος που χτυπούσε καμπανάκια. Το πρόβλημα είναι ότι όσοι έπρεπε να τα ακούσουν, έκλειναν τ’αυτιά τους.

Ακόμη και μετά το ξέσπασμα της επιδημίας στη Γουχάν, η αντιμετώπιση της πλειονότητας των χωρών, των διεθνών οργανισμών, και ειδικά του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ήταν ανεπαρκής. Και μάλλον υπεροπτική. Θεωρούσαν, και ορισμένοι συνεχίζουν να θεωρούν ότι η κοινωνική και οικονομική ζωή δεν μπορεί να ανακοπεί από έναν αόρατο παθογόνο οργανισμό. Δυστυχώς για όλους μας, έπεσαν έξω παταγωδώς. 

Πήγε κάτι λάθος ή ο τρόπος πια που κινείται ο πλανήτης είναι τέτοιος που δεν θα μπορούσε να γίνεις τίποτα διαφορετικά;  Ο σύγχρονος τρόπος ζωής είναι ιδανικός για την εξάπλωση των επιδημιών. Οι διαρκείς μετακινήσεις για δουλειά, αναψυχή ή μετανάστευση προς και από κάθε γωνιά του πλανήτη, η άναρχη αστικοποίηση, η βίαιη εισβολή του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον με σκοπό να καλλιεργήσει και να κατοικήσει, ο υπερκαταναλωτισμός και πολλές ακόμη μοντέρνες συνήθειες δημιουργούν ευνοϊκό περιβάλλον για τη διάδοση ιών, και κυρίως αυτών που προέρχονται από άγρια ζώα. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι πρέπει να ανακόψουμε την πρόοδο, αλλά να την επιδιώκουμε υπό το πρίσμα της βιώσιμης ανάπτυξης.

H δύση μ’ επίκεντρο την Αμερική είναι η γεωγραφική περιοχή του πλανήτη με τα περισσότερα θύματα. Έχεις βρει εξήγηση γι’ αυτό; Σαφώς έπαιξε ρόλο η υπεροψία που λέγαμε προηγουμένως. Η κυβέρνηση Τραμπ επέλεξε μια άφρονα στρατηγική με στόχο την προστασία της οικονομίας, αλλά εκ του αποτελέσματος ούτε την οικονομία προστάτευσε, ούτε βέβαια τη δημόσια υγεία. Βασικό ρόλο έπαιξαν και οι συνωμοσιολόγοι που με βασικό αρωγό τους τον Πρόεδρο, διέσπειραν τα τοξικά τους ψεύδη και την παραπληροφόρηση που αποδεδειγμένα οδήγησαν σε χιλιάδες απώλειες. Αξιοσημείωτο είναι ότι στις ΗΠΑ επλήγησαν βαρύτατα οι μειονότητες και οι πλέον ευάλωτοι πληθυσμοί που δεν είχαν επαρκή και άμεση πρόσβαση στο σύστημα υγείας.  Μια εξαιρετική ανάλυση για το θέμα στους ΝΥΤ.

Τελικά, η Ελλάδα πέτυχε ή απέτυχε στην αντιμετώπιση της πανδημίας; Μήπως καλύτερα μια τέτοια συνθήκη δεν μπορεί να κριθεί με όρους success story; Προφανώς, δεν μπορεί να κριθεί με τέτοιους όρους. Όταν μια χώρα χάνει καθημερινά επί εβδομάδες τον πληθυσμό ενός χωριού, ουδείς δικαιούται να επιχαίρει ότι «πάμε καλύτερα από άλλους», χρησιμοποιώντας κατά βούληση τις στατιστικές – ότι δήθεν είμαστε τελευταίοι σε κρούσματα στην ΕΕ, γιατί δεν είμαστε. Από την άλλη, ουδείς δικαιούται να καταστροφολογεί χρησιμοποιώντας κατά βούληση τις στατιστικές – ότι τάχα είμαστε τάχα πρώτοι στην αναλογία θανάτων, γιατί δεν είμαστε. Δεν είναι Eurovision. Ούτε πεδίο για την άσκηση μικροπολιτικής. Είναι η δύσκολη, επώδυνη και απρόβλεπτη διαδικασία αντιμετώπισης μιας πανδημίας. 

Ακόμη κι αν θέλουμε να ορίσουμε ως επιτυχημένη ή αποτυχημένη τη διαχείριση, θα πρέπει να περιμένουμε την ολοκλήρωση του φαινομένου. Το Ισραήλ ήταν παράδειγμα προς μίμηση στην πρώτη φάση και κατέρρευσε κυριολεκτικά στη δεύτερη. Το ίδιο και η Τσεχία και αρκετές ακόμη χώρες.

Χρειαζόμασταν τελικά περισσότερα τεστ ή περισσότερες ΜΕΘ; Νομίζω αμφότερα, αλλά ακόμη κι αν είχαμε εκατομμύρια τεστ και δέκα χιλιάδες κλίνες ΜΕΘ, δεν θα μπορούσαμε να επιστρέψουμε με ασφάλεια στην προπανδημική ζωή μας. Τα τεστ για τα οποία έγινε και συνεχίζει να γίνεται λόγος, είναι ένα πολύ καλό μέσο ελέγχου της διασποράς, αλλά η αξία του είναι κατά βάση επιδημιολογική. Τα τεστ χρησιμεύουν για να έχουν εικόνα οι ειδικοί για την πορεία της επιδημίας. Αλλά σε καμία περίπτωση δεν αρκούν για να τη σταματήσουν. 

Το ίδιο ισχύει και για τις ΜΕΘ. Ακόμη και χώρες με πολύ πιο προηγμένα και γενναιόδωρα συστήματα υγείας, ο αριθμός των ΜΕΘ δεν αποδείχθηκε αρκετός για να ανακόψει τη διάδοση του ιού. 

Η ενίσχυση του συστήματος υγείας είναι βέβαια απαραίτητη όχι μόνο σε καιρούς πανδημίας και αν μπορούμε να πούμε ότι θα μείνει κάτι θετικό απ’ αυτή την κρίση, είναι η αύξηση των κλινών ΜΕΘ στη χώρα μας – για πρώτη φορά φτάσαμε τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Για να επιστρέψω στην πρώτη ερώτηση, θεωρώ ότι ένα χρήσιμο δίδαγμα από την κρίση είναι ότι ένα σύγχρονο κράτος δεν δικαιούται να παραμελεί τη δημόσια υγεία. Αντίθετα, οφείλει να τη διαφυλάττει και να την ενισχύει. Όχι μόνο με μηχανήματα, αλλά και με εξειδικευμένους, καλά αμειβόμενους εργαζόμενους.

Δημοσιογραφικά έχεις καλύψει τον κορωνοϊό με πληρότητα, εγκυρότητα και με μια ιεραποστολική διάθεση να ενημερωθεί καλύτερα ο πολίτης. Πιστεύεις ότι τα Μέσα στάθηκαν στο ύψος που τους αναλογούσε ή μήπως έδωσαν και πολύ χώρο σε απόψεις που μπορεί να πει κανείς ότι ήταν επικίνδυνες για τη δημόσια υγεία; Ευχαριστώ πολύ για το σχόλιο. Θεωρώ ότι δεν ήμουν ο μόνος. Αρκετοί συνάδελφοι καλύπτουν με επάρκεια και αξιοπιστία την πανδημία. Δίνουν λόγο στους επιστήμονες, κάνουν καίρια και αποκαλυπτικά ρεπορτάζ, και σε μεγάλο βαθμό βοηθούν τους πολίτες να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν ένα τόσο σύνθετο ζήτημα. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις που δίνουν χώρο και χρόνο σε επικίνδυνες απόψεις – με το αφελές επιχείρημα ότι πρέπει να ακούγονται «όλες οι απόψεις», χωρίς όμως να εξετάζουν ποιοι εκφράζουν τις απόψεις αυτές και ποια συμφέροντα εξυπηρετούν. Κι επιτέλους, δεν είναι ζήτημα δημοκρατίας. Για τη μεταδοτικότητα του ιού και τη χρησιμότητα των μασκών θα ζητήσουμε την άποψη των λοιμωξιολόγων και όχι των τραγουδιστών. Για την ασφάλεια του εμβολίου θα αποταθούμε στους φαρμακολόγους και όχι στις ηθοποιούς. 

Ακούστηκε συχνά κατά τη διάρκεια της χρονιάς ή άποψη ότι δεν πρέπει να συζητάμε για τις ατομικές μας ελευθερίες, ότι δεν έχει νόημα να ενδιαφερόμαστε αν πλήττεται ή όχι το δημοκρατικό πολίτευμα την ώρα που θρηνούμε νεκρούς και έχουμε την πανδημία πάνω από τα κεφάλια μας. Πώς τη σχολιάζεις αυτή τη θέση; Εκτός των άλλων, η πανδημία ήταν και μία αφορμή να ωριμάσουμε ως πολίτες και να κατανοήσουμε ότι η ελευθερία μας δεν έχει όρια, αρκεί να μην απειλεί όχι μόνο την ελευθερία αλλά και την υγεία των άλλων.   

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι θα παραβλέψουμε τα ατομικά μας δικαιώματα. Το αντίθετο. Ειδικά σε αυτή τη φάση, των αυστηρών περιορισμών, η συζήτηση για τις ατομικές ελευθερίες πρέπει να είναι κεντρική. Οφείλουμε όχι μόνο να συζητάμε, αλλά και να κάνουμε ό,τι περνάει από το χέρι μας για να τις διαφυλάξουμε. Όλοι μας δεχθήκαμε να κάνουμε θυσίες και υποχωρήσεις σε βασικές ελευθερίες, κυρίως γιατί πιστεύουμε ότι οι υποχωρήσεις θα προσωρινές. Επειδή όμως η προστασία των προσωπικών δεδομένων απειλήθηκε και θα συνεχίσει να απειλείται σε πολλές περιπτώσεις, με πρόσχημα την προστασία της δημόσιας υγείας, χρέος ενός δημοκρατικού κράτους είναι να αποδείξει ότι πράγματι ήταν προσωρινές. Κλειδί για να μας πείσει είναι η απόλυτη διαφάνεια και η πλήρης λογοδοσία.

Επειδή έχεις ασχοληθεί αρκετά και με τις αλλαγές που έχει επιφέρει η ανάπτυξη της τεχνολογίας στην καθημερινότητά μας, τώρα μπαίνει αρκετά δυνατά στο παιχνίδι το ζήτημα της βιοηθικής. Διαβατήρια υγείας, πιστοποιητικά εμβολιασμών. Αν είναι μόνο για την covid_19, τότε οκ, αλλά μήπως ανοίγει μια κερκόπορτα κατάφωρης παραβίασης των προσωπικών δεδομένων με πρόφαση τα ζητήματα υγείας;  Πράγματι, η διαχείριση της πανδημίας είναι μια τεράστια άσκηση βιοπολιτικής που όμοια της δεν έχει αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα, και η τεχνολογία παίζει κεντρικό ρόλο. Οι εφαρμογές ιχνηλάτησης, για παράδειγμα, χρησιμοποιήθηκαν κυρίως σε χώρες της ΝΑ Ασίας ως εργαλεία για την ανακοπή της διάδοσης, αλλά η λειτουργία τους προσκρούει σε βασικά δικαιώματα. Στην Ευρώπη επιλέχθηκαν πιο «ανώδυνες» και λιγότερο επεμβατικές λύσεις που μοιραία δεν είχαν την αναμενόμενη επιτυχία. Το ίδιο έγινε και με εφαρμογές παρακολούθησης της επικινδυνότητας που χρησιμοποιούνται κυρίως στην Κίνα. Ένα QR code στο κινητό σου, που δείχνει ότι δεν είσαι μολυσμένος, γίνεται διαβατήριο για να μπεις σε χώρους εργασίας, ψυχαγωγίας κλπ. Όλα αυτά ακούγονται μακρινά, αλλά πόσο μακρινό θα ακουγόταν πέρυσι το ενδεχόμενο να στέλνεις SMS σε κρατική υπηρεσία για να βγάλουμε βόλτα τον σκύλο; 

Ειδικά για το πιστοποιητικό (ή ψηφιακό αποδεικτικό) εμβολιασμού πάντως, δεν είμαι αρνητικός, αφού εκ των πραγμάτων θα είναι το βασικότερο βήμα επιστροφής στην κανονικότητα. Αν δηλαδή αρκεί να επιδείξω ένα QR code που να πιστοποιεί τον εμβολιασμό μου, προκειμένου να επιβιβαστώ στο αεροπλάνο, να μπω σε έναν συναυλιακό χώρο ή σε ένα συνέδριο, ναι θα δεχόμουν τη χρήση του, αρκεί να πιστοποιηθεί ότι θα προστατεύονται τα προσωπικά μου δεδομένα. 

Σε πάω μπροστά, τέλος του 2021, θα μιλάμε ακόμα για τον κορωνοϊό; Το πιθανότερο είναι ότι θα συζητάμε. Αισιοδοξώ όμως ότι θα τον συζητάμε περισσότερο ως ανάμνηση. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι του χρόνου τέτοιες ημέρες δεν θα υπάρχει όριο στις συγκεντρώσεις, ότι θα μπορούμε να βρεθούμε για ένα ποτό με φίλους και ότι θα υπάρχει μεγαλύτερη άνεση στις μετακινήσεις και στις κοινωνικές σχέσεις. Δεν θα έχουμε επιστρέψει στα Χριστούγεννα του 2019, αλλά σίγουρα θα έχουμε αφήσει πίσω μας τα χειρότερα.