Σιγά-σιγά, σχημάτισαν απειλητικά έναν κύκλο γύρω της και άρχισαν να της φωνάζουν εν χορώ ότι «διαστρεβλώνει την πραγματικότητα». Επρόκειτο για περιστατικό bullying, όχι όμως στην αυλή κάποιου σχολείου αλλά σε αίθουσα επίσημων συζητήσεων υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, με στόχο τη διεθνή συνθήκη για τον περιορισμό της ρύπανσης από τα πλαστικά. Οι φωνασκούντες δεν ήταν σχολιαρόπαιδα, αλλά υπάλληλοι μεγάλης αμερικανικής εταιρείας χημικών. Το περιστατικό κατήγγειλε στον Guardian η Μπέθανι Κάρνεϊ Άλμροθ, καθηγήτρια Οικοτοξικολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γκέτενεμποργκ στη Σουηδία και δριμεία υποστηρίκτρια του περιορισμού των πλαστικών.
Σε άλλη περίπτωση, εκπρόσωπος της βιομηχανίας πλαστικής συσκευασίας εισέβαλε στην αίθουσα φωνάζοντας στην Άλμροθ ότι ασκεί τρομολαγνεία και διασπείρει παραπληροφόρηση. Εκείνη κατέθεσε στον ΟΗΕ σχετική καταγγελία για παρενόχληση και εκφοβισμό, κι ο εκπρόσωπος αναγκάστηκε να απολογηθεί και να αποχωρήσει.
«Έχω ωστόσο υποστεί εκφοβισμό και παρενόχληση πολλές φορές, σε πολλές διαφορετικές περιστάσεις, σε παράλληλες συναντήσεις και εκδηλώσεις, σε επιστημονικά συνέδρια και αλλού», τόνισε η Άλμροθ.
Οι λομπίστες του πλαστικού δεν σταματούν στις φωνές. Η Άλμροθ τονίζει ότι έχει αναγκαστεί να λάβει μέτρα για να αποφύγει την παρακολούθηση κατά τη διάρκεια συνεδριάσεων, ενσωματώνοντας για παράδειγμα προστατευτικό απορρήτου στην οθόνη του κινητού της. «Γιατί περνούν από πίσω μας και προσπαθούν να καταγράψουν τι βλέπουμε στις οθόνες, τι σημειώνουμε, με ποιον συνομιλούμε. Δεν θα άνοιγα ποτέ τον υπολογιστή μου στη μέση μιας αίθουσας χωρίς να ξέρω ποιος κάθεται πίσω μου…».
Πνιγόμαστε από τα πλαστικά
Αυτός σίγουρα δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο θα περίμενε κανείς να προχωρούν επίσημες διαπραγματεύσεις για ένα τόσο σοβαρό ζήτημα, τη στιγμή που ο πλανήτης μας τελεί υπό ασφυξία από τα πλαστικά.
Οι συζητήσεις με στόχο τη συνθήκη για τα πλαστικά ξεκίνησαν το 2022 και διεξάγονται υπό την αιγίδα του Περιβαλλοντικού Προγράμματος του ΟΗΕ (UNEP). Ο πέμπτος γύρος διεξήχθη τον Δεκέμβριο του 2024 στο Μπουσάν της Νότιας Κορέας, δεν κατέληξε όμως σε συμφωνία. Οι διαπραγματεύσεις αναμένεται να επανεκκινήσουν τον Αύγουστο του 2025 στη Γενεύη.
«Κατακλύζουν τα ποτάμια μας, στραγγαλίζουν την άγρια ζωή και πλέον ανιχνεύονται ακόμη και στο σώμα μας. Άνθρωποι που ζουν κοντά σε εργοστάσια παραγωγής πλαστικού εκτίθενται σε τοξικό αέρα και κινδύνους για την υγεία τους. Ταυτόχρονα, η παραγωγή πλαστικού εκπέμπει ρύπους που επιταχύνουν την κλιματική καταστροφή», προειδοποιεί η Greenpeace.
Πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει το Corporate Europe Obserbvatory, επιστημονική μελέτη του 2022 διαπίστωσε ότι η ρύπανση από πλαστικά και άλλες χημικές ουσίες έχει ήδη «υπερβεί τα ασφαλή όρια του πλανήτη», απειλώντας τη σταθερότητα των συστημάτων της Γης. Η συνολική μάζα των πλαστικών στη Γη είναι πλέον υπερδιπλάσια εκείνης του συνόλου των θηλαστικών, ενώ περίπου το 80% του πλαστικού που έχει παραχθεί παραμένει στο περιβάλλον.
Πάραυτα, η παραγωγή καινούργιου πλαστικού συνεχίζει να αυξάνεται ανεξέλεγκτα - παρότι το 97-99% του προέρχεται από πετρέλαιο και φυσικό αέριο και αντιστοιχεί στο 6% της παγκόσμιας κατανάλωσης υδρογονανθράκων. «Οι επιπτώσεις της ρύπανσης από πλαστικά στην ανθρώπινη υγεία κυμαίνονται από βλάβες στο αναπνευστικό, το νευρικό και το γαστρεντερικό σύστημα έως αυξημένο κίνδυνο για καρκίνο, αποδυνάμωση του ανοσοποιητικού και πολλά ακόμη», επισημαίνει το Corporate Europe Observatory.
Περί τους 450 εκατομμύρια τόνους νέου πλαστικού συνεχίζουν να παράγονται κάθε χρόνο. Για να το καταλάβουμε καλύτερα, αυτό αντιστοιχεί σε πάνω από 1,2 εκατομμύρια τόνους την ημέρα – ποσότητα που προβλέπεται να τριπλασιαστεί μέχρι το 2060 εάν συνεχιστεί ο σημερινός ρυθμός ανάπτυξης.
Αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο το 9% του πλαστικού ανακυκλώνεται, σύμφωνα με έκθεση του ΟΟΣΑ το 2022.
Photo: ©Magda Ehlers/Pexels
Έστειλαν τον λύκο να φυλάει τα πρόβατα
Περισσότερα από 100 κράτη και 1.100 επιστήμονες υποστηρίζουν πως πρέπει να μειωθεί η παραγωγή πλαστικών, τονίζει ο Guardian. Απέναντί τους έχουν τις πετρελαιοπαραγωγούς χώρες και τη βιομηχανία πλαστικών.
Γνώστες του θέματος μιλούν για «εταιρική ομηρία» και υποστηρίζουν στην εφημερίδα ότι οι ρυπαντές ασκούν δυσανάλογα μεγάλη επιρροή, όχι μόνο στις διαπραγματεύσεις αλλά και στο Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα του ΟΗΕ, υπό την αιγίδα του οποίου διεξάγονται.
Τα μέλη των εθνικών αντιπροσωπειών και οι επιστήμονες που συμμετέχουν στις συζητήσεις είναι μακράν λιγότεροι από τους λομπίστες και τις οργανώσεις που συνδέονται με τη βιομηχανία - το επονομαζόμενο «μπλοκ των πετροχημικών».
Για παράδειγμα, στη Σύνοδο του Ναϊρόμπι τον Νοέμβριο του 2023, οι εγγεγραμμένοι λομπίστες της βιομηχανίας ήταν τετραπλάσιοι από τους εγγεγραμμένους επιστήμονες, σημείωνε το Nature. Αυτοί οι λομπίστες «δρουν με μεγαλύτερη μυστικότητα από τους ερευνητές, με στρατηγικές που χαράσσονται πίσω από κλειστές πόρτες διοικητικών συμβουλίων».
Στη Σύνοδο του Δεκεμβρίου 2024 στο Μπουσάν, καταγράφηκε ρεκόρ συμμετοχής: 220 λομπίστες. Ο αριθμός τους ξεπερνούσε ακόμη και την αντιπροσωπεία της διοργανώτριας χώρας με 140 άτομα, ενώ ήταν τριπλάσιος εκείνου των ανεξάρτητων επιστημόνων.
Χαρακτηριστικό του βαθμού διείσδυσης του πετροχημικού λόμπι στις διαπραγματεύσεις είναι ότι, σύμφωνα με ανάλυση του οργανισμού για την περιβαλλοντική νομοθεσία Ciel, κάποιοι από τους εννέα λομπίστες που έστειλαν οι πετρελαϊκοί κολοσσοί Dow και ExxonMobil συμπεριλήφθηκαν στις εθνικές αντιπροσωπείες αντί για τις ομάδες παρατηρητών, εξασφαλίζοντας έτσι πρόσβαση σε ευαίσθητες συνεδριάσεις αποκλειστικά για κράτη-μέλη.
Ως ηγέτιδα δύναμη του μπλοκ των πετροχημικών που επιχειρεί να μπλοκάρει τη συνθήκη κατονομάζεται η Σαουδική Αραβία, η δεύτερη μεγαλύτερη πετρελαιοπαραγωγός χώρα στον κόσμο. Μέσω της κρατικής πετρελαϊκής Saudi Aramco, η Σαουδική Αραβία κατέχει τη Sabic, μία από τις μεγαλύτερες βιομηχανίες πλαστικού παγκοσμίως. Στο μπλοκ εντάσσονται μεταξύ άλλων η Ρωσία και το Ιράν – που μπλόκαραν προτάσεις για όρια στην παραγωγή πλαστικού στη Σύνοδο του Δεκεμβρίου.
Ωστόσο, και αμερικανικές και ευρωπαϊκές εταιρείες όπως η ExxonMobil, η Royal Dutch Shell Plc και η Dow Inc, παρόλο που δημόσια έχουν εκφράσει την υποστήριξή τους σε μια παγκόσμια συμφωνία για την αντιμετώπιση της πλαστικής ρύπανσης, στο παρασκήνιο απεργάζονται στρατηγικές για να πείσουν τους συμμετέχοντες να απορρίψουν οποιαδήποτε συμφωνία θα περιόριζε την παραγωγή πλαστικού, όπως έδειξε έρευνα του Reuters το 2022.
Πρωτοστάτης στην προσπάθεια αναδείχθηκε το American Chemistry Council (ACC), μια ισχυρή ένωση αμερικανικών πετρελαϊκών και χημικών εταιρειών με έδρα την Ουάσιγκτον. Αντίστοιχο ευρωπαϊκό όργανο του ACC είναι η Plastics Europe με έδρα τις Βρυξέλλες.
Η πιο πρόσφατη έκθεση του InfluenceMap τον Νοέμβριο του 2024 επιβεβαίωνε ότι ομάδες συμφερόντων της βιομηχανίας πλαστικού και ορυκτών καυσίμων, μεταξύ των οποίων οι ExxonMobil, Sabic, Plastics Europe και American Fuel and Petrochemical Manufacturers, άσκησαν έντονη πίεση με στόχο να αποδυναμώσουν μια πιθανή συνθήκη για τα πλαστικά.
Και υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι του ΟΗΕ στο παιχνίδι;
Από τα πυρά της κριτικής όσων αγωνίζονται για τη συνθήκη κατά της ρύπανσης των πλαστικών δεν γλίτωσε η εκτελεστική διευθύντρια του UNEP Ίνγκερ Άντερσεν, τονίζει ο Guardian. Πάνω από 100 περιβαλλοντικές οργανώσεις κατηγόρησαν την Άντερσεν -η οποία διατηρεί εκ θέσεως αυξημένη επιρροή στις διαπραγματεύσεις- για «μη αρμόζουσα έλλειψη φιλοδοξίας» και αδιαφάνεια, ιδιαίτερα ως προς το ποιοι συμβουλεύουν την ίδια και τους αξιωματούχους της UNEP.
Η κριτική εστίαζε σε δήλωση της Άντερσεν τον Σεπτέμβριο του 2024, με την οποία είχε αμφισβητήσει τη χρησιμότητα ενός πλαφόν στην παραγωγή πλαστικού, υποστηρίζοντας πως η μείωση πρέπει να αφορά μόνο στα αναλώσιμα/μιας χρήσης προϊόντα. Οι οργανώσεις θεώρησαν ότι η στάση της έρχεται σε αντίθεση με τα επιστημονικά δεδομένα που καταδεικνύουν ότι τα πλαστικά ρυπαίνουν από τη στιγμή εξόρυξης και παραγωγής τους, όχι μόνο με τη χρήση τους.
Σε επιστολή τους προς τον ΓΓ του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρες, οι οργανώσεις κατηγόρησαν την Άντερσεν ότι περιορίζει το εύρος της συνθήκης και υπερβαίνει τον ρόλο της, χωρίς να λάβουν απάντηση.
Photo: ©Catherine Sheila/Pexels
Αμύθητο χρήμα για αντιστροφή αφηγήματος
Κυρίαρχος φόβος είναι ότι το πετροχημικό μπλοκ προσπαθεί να ελέγξει το αφήγημα για τα πλαστικά, χειραγωγώντας την επιστημονική κοινότητα. «Δημιουργούν και χρηματοδοτούν συνέδρια, ερευνητικά προγράμματα και επιστημονικές ενώσεις, με πρόσχημα την “υποστήριξη της επιστήμης”, ενώ στην πραγματικότητα την επαναπροσδιορίζουν», τόνιζε το Nature.
«Για παράδειγμα, σε πολλούς κλάδους, οι εταιρείες προωθούν εδώ και χρόνια την ιδέα ότι η ρύπανση του περιβάλλοντος είναι αποδεκτή εκτός κι αν οι εκτιμήσεις κινδύνου αποδείξουν το αντίθετο», λογική που επιτρέπει σε δυνητικά επιβλαβή προϊόντα να παραμένουν στην αγορά. Παρομοίως, στις διαπραγματεύσεις για τη συνθήκη κατά των πλαστικών, «οι λομπίστες ζητούν την εκπόνηση εκτιμήσεων κινδύνου για να αποδειχθούν οι επιπτώσεις των πλαστικών στην ανθρώπινη υγεία προτού ληφθούν μέτρα», κάτι που προφανώς γνωρίζουν ότι χρειάζεται δεκαετίες για να γίνει.
Βέβαια, το πετροχημικό λόμπι δεν μένει εκεί. Μετέρχεται και μια άλλη, πολύ παλιά τακτική: χρηματοδοτεί δικές του επιστημονικές έρευνες. Το Source Material εντόπισε πάνω από 2.350 μελέτες για τα πλαστικά και τα χημικά τους συστατικά που είτε χρηματοδοτήθηκαν από τη βιομηχανία είτε γράφτηκαν από εργαζομένους της. Μία από αυτές, πρότεινε τη χρήση PVC -πλαστικού που έχει συνδεθεί με καρκίνο και ορμονικές διαταραχές- για την αντικατάσταση κοραλλιών σε νεκρούς υφάλους. Επιστήμονας που ζήτησε να παραμείνει ανώνυμος χαρακτήρισε τη μελέτη «παλαβή».
Ανάμεσα στα βασικά έγγραφα που εξετάστηκαν τις συνομιλίες στο Μπουσάν ήταν δύο εκθέσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), στις οποίες συμπεραίνεται ότι τα μικροπλαστικά στο πόσιμο νερό «δεν φαίνεται να αποτελούν κίνδυνο για την υγεία στις παρούσες συγκεντρώσεις» και ότι «τα διαθέσιμα δεδομένα δεν επιτρέπουν ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τους κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία από την εισπνοή ή την κατάποσή τους».
Όπως αποκαλύπτει το Source Material, στους συγγραφείς των ανωτέρω εκθέσεων περιλαμβάνεται ο Τοντ Γκουίν, πρώην εργαζόμενος στον πολυεθνικό κολοσσό Unilever, ο οποίος δραστηριοποιείται και στον τομέα των πλαστικών. Περιλαμβάνεται ακόμα ο Μπαρτ Κέλμανς, διευθυντής τμήματος του Πανεπιστήμιου Wageningen στην Ολλανδία, που φέρεται να έχει λάβει εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ σε χρηματοδότηση από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Χημικής Βιομηχανίας (Cefic) και την Plastics Europe, ενώ το συγκεκριμένο Πανεπιστήμιο φιλοξενεί ερευνητικό κέντρο της Unilever.
«Αμφισβήτησε την επιστήμη, αμφισβήτησε τον αγγελιοφόρο»
Παρά τον εκφοβισμό που έχει υποστεί στο πλαίσιο των συζητήσεων για τη συνθήκη κατά των πλαστικών, η Κάρνεϊ Άλμροθ δήλωνε στον Guardian πως θεωρεί εαυτόν τυχερή γιατί μπορεί να μιλά ανοιχτά ως μόνιμη εργαζόμενη ενός υποστηρικτικού πανεπιστημίου στη Σουηδία — μια ασφαλή χώρα, όπου είναι δύσκολο να ασκηθούν εκφοβιστικές αγωγές από εταιρείες. Τονίζει ωστόσο πως πολλοί άλλοι ερευνητές που ασχολούνται με τα πλαστικά φοβούνται να εκφραστούν γιατί αντιμετωπίζουν υπαρκτό κίνδυνο νομικών διώξεων, απώλειας χρηματοδότησης ή ζημίας στην καριέρα τους.
Πράγματι, τρεις επιστήμονες δήλωσαν στο Source Material ότι αποφάσισαν να αποφύγουν τη μελέτη ενός πρόσθετου στο PVC, γνωστού ως Dinch –που χρησιμοποιείται σε προϊόντα όπως παιχνίδια, ιατρικές συσκευές και συσκευασίες τροφίμων– εξαιτίας παρενοχλήσεων από εταιρείες ή λομπίστες. «Όλοι μίλησαν υπό τον όρο της ανωνυμίας, φοβούμενοι για την επαγγελματική τους πορεία», σημειώνει το Source Material.
«Ανησυχώ κάθε φορά που επιλέγω ποια χημικά θα μελετήσω», είπε ένας ερευνητής. «Φοβάμαι ότι η βιομηχανία θα τηλεφωνήσει στους διοικητικούς υπεύθυνους και θα ζητήσει “να σταματήσει αυτός ο ερευνητής ό,τι κάνει”». Κατά το Source Material, οι μαρτυρίες συγκλίνουν πως όσοι μελετούν συγκεκριμένες χημικές ουσίες πρέπει να είναι προετοιμασμένοι για καταιγισμό από emails, τηλεφωνήματα και επιστολές που προσπαθούν να αποδομήσουν τα ευρήματά τους. Μάλιστα, ο Μάθιου Κάμπεν, επιστήμονας Φαρμακολογίας στο Πανεπιστήμιο του Νέου Μεξικού, δήλωσε ότι συνάδελφοί του αναγκάστηκαν να ξεκινήσουν ψυχοθεραπεία εξαιτίας του άγχους και της αϋπνίας που προκαλεί η πίεση από τη βιομηχανία.
Όπως συνόψισε η Άλμροθ: «Είναι το εγχειρίδιο της καπνοβιομηχανίας: Αμφισβήτησε την επιστήμη, αμφισβήτησε τον αγγελιοφόρο, προσπάθησε να φιμώσεις τον κόσμο, προσπάθησε να υπονομεύσεις την αξιοπιστία των ανθρώπων».
Κι ας προσθέσουμε: Αν δεν μπορείς, απλώς τρομοκράτησέ τους.
