Στις μέρες μας, με τους δημοκρατικούς θεσμούς να δοκιμάζονται παγκοσμίως, η σημασία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου παραμένει επίκαιρη και το παράδειγμα των φοιτητών και των πολιτών του 1973 θυμίζει ότι η ελευθερία και τα δικαιώματα δεν είναι δεδομένα. Η ιστορική μνήμη της εξέγερσης λειτουργεί ως υπενθύμιση της δύναμης της συλλογικής δράσης και της ατομικής ευθύνης για τη διατήρηση της δημοκρατίας.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου τον Νοέμβριο του 1973, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας ως μια κορυφαία εκδήλωση αντίστασης κατά της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974), που καθόρισε τις πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές εξελίξεις στη χώρα μας. Η επιρροή της ήταν πολυδιάστατη, επηρεάζοντας τόσο την πολιτική σκηνή όσο και την κοινωνική συνείδηση.
Σε πολιτικό επίπεδο, η εξέγερση συνέβαλε καθοριστικά στην αποδυνάμωση του καθεστώτος των συνταγματαρχών. Παρ’ ότι η πτώση της δικτατορίας συνδέεται κυρίως με την τραγωδία της Κύπρου το 1974, η αντίσταση του Πολυτεχνείου ανέδειξε την αποφασιστικότητα του λαού να αντισταθεί στην καταπίεση. Ο ηρωισμός των φοιτητών και των πολιτών που συμμετείχαν στις διαδηλώσεις ενέπνευσε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα να αντιδράσουν απέναντι στο καθεστώς. Η εξέγερση ενίσχυσε την ανάγκη για δημοκρατική αναγέννηση, οδηγώντας στη Μεταπολίτευση και την αποκατάσταση της δημοκρατίας.
Κοινωνικά, η εξέγερση συνέβαλε στη διαμόρφωση μιας ισχυρής αντιδικτατορικής κουλτούρας και η μνήμη του Πολυτεχνείου λειτουργεί ως σύμβολο αντίστασης ενάντια σε κάθε μορφή αυταρχισμού και παραβίασης των δημοκρατικών δικαιωμάτων.
Ακόμα και στον πολιτισμό, η εξέγερση της 17ης Νοέμβρη επηρέασε σημαντικά. Τη λογοτεχνία, τη μουσική και τις τέχνες γενικότερα. Έργα που αναφέρονται στα γεγονότα του Πολυτεχνείου έγιναν σύμβολα διαμαρτυρίας και αντίστασης.
Τι διασώζεται από το σύμβολο της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου;
Απαντά ο Υποψήφιος διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας ΕΚΠΑ Δημήτρις Γαρρής, σε συνέντευξη που δημοσιεύτηκε το 2022.
«Ας αντιστρέψουμε λίγο το ερώτημα και ας σκεφτούμε: από πού μαθαίνουμε το Πολυτεχνείο; Ποιες είναι οι κύριες πηγές, οι κεντρικοί τόποι μέσω των οποίων η ελληνική κοινωνία αντλεί γνώση για την εξέγερση του 1973. Πράγματι, το σχολείο –πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης– διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο. Η πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, ήδη από το 1982, καθιέρωσε την 17η Νοεμβρίου ως σχολική γιορτή και αργία για το σύνολο της εκπαίδευσης. Η συγκεκριμένη πολιτική επιλογή του ΠΑΣΟΚ εγγραφόταν σε μια συνολικότερη μνημονική στρατηγική του, η οποία προέτασσε αφενός, τη δικαίωση χρόνιων αιτημάτων των τμημάτων εκείνων του πληθυσμού που είχαν κυνηγηθεί από τους μηχανισμούς του μετεμφυλιακού κράτους (βλέπε αναγνώριση Εθνικής Αντίστασης, επίσης το 1982) και αφετέρου, ένα αφήγημα συμφιλίωσης. Σχετικά με το Πολυτεχνείο, το αίτημα για θεσμική αναγνώριση είχε διατυπωθεί πολύ νωρίς, αμέσως μετά την πτώση της χούντας. Για παράδειγμα, ο Λουκάς Αποστολίδης, ενεργό μέλος του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος και μετέπειτα βουλευτής και υπουργός του ΠΑΣΟΚ, στη μαρτυρία του για τη Νομική και το Πολυτεχνείο, η οποία εκδόθηκε το 1974, έγραφε: “Η 17η του Νοέμβρη πρέπει να καθιερωθή σαν πανελλήνια μέρα αργίας, μέρα του φοιτητή, μέρα του Δημοκράτη αγωνιστή. Η πολιτεία δεν πρέπει να φέρη αντίρρηση αλλιώς θα κοροϊδέψουμε τους ήρωες και θα γελάμε με τη μνήμη τους”. Έτσι, πριν συμπληρωθεί δεκαετία από το γεγονός, το Πολυτεχνείο είχε ήδη αποκτήσει τη θέση του στα σχολεία. Αυτό σήμαινε ότι η εξέγερση του Νοέμβρη ξεκίνησε έκτοτε να διδάσκεται, όπως λόγου χάρη η Άλωση της Κωνσταντινούπολης ή η Επανάσταση του 1821; Όχι».
Η 21η Απριλίου κι εμείς
Απόσπασμα από ένα εμβληματικό κείμενο του Χρήστου Βακαλόπουλου για τη Χούντα (και όχι μόνο), όπως δημοσιεύτηκε το 1992 στο περιοδικό Ιστός.
«Μπήκαμε στη δικτατορία μικρά παιδιά που δεν ήξεραν να ερωτεύονται και να ντρέπονται, να ελπίζουν και να χαίρονται, και βγήκαμε από εκεί κάτι κουρασμένα παλληκάρια ασχέτως ηλικίας, υποψιασμένοι για τα πάντα, έτοιμοι να αναλύσουν το παραμικρό, ανίκανοι να ψωνισθούμε με κάτι, στρατιώτες ενός μέλλοντος που ερχόταν με σιγουριά αλλά δεν φάνηκε ποτέ, ενός μετά που μας έχει αρπάξει από το λαιμό και δε λέει να μας αφήσει ήσυχους ούτε δευτερόλεπτο. Εφτά ολόκληρα χρόνια μαθαίναμε ο ένας τον άλλο να περιφρονεί τον τόπο του και να θαυμάζει ένα μυθικό τόπο, αποτελούμενο από συγκροτήματα ροκ, φοιτητικές εξεγέρσεις, ξεσπάσματα της κραιπάλης, ελεύθερες σχέσεις, πρίγκηπες της παρακμής, χιλιάδες παιδικές χαρές για μεγάλους. Μάθαμε να περιμένουμε κάτι και ξεμάθαμε να βλέπουμε τι γινόταν γύρω μας. Την ώρα που ο Παττακός εκτελούσε το εθνοσωτήριο έργο του μαζεύοντας γόπες στην οδό Πατησίων και ο Καράγιωργας έχανε το χέρι του ώστε να γίνει αργότερα υπουργός ο Κατσιφάρας, εμείς φανταζόμαστε τη ζωή σαν ένα σόλο του Τζίμι Χέντριξ ή μια ροχάλα του Κον Μπεντίτ».
Γυναίκες που βασανίστηκαν στον αντιδικτατορικό αγώνα
Δύο διηγήσεις σε πρώτο πρόσωπο για τα βασανιστήρια και τις διώξεις την εποχή της Χούντας, όπως δημοσιεύτηκε σε ρεπορτάζ το 2019. Ακολουθεί απόσπασμα από τη διήγηση της Κατερίνας Παπαγκίκα.
«Στο Πολυτεχνείο διασταυρώθηκε το τυχαίο με την αναγκαιότητα. Και τώρα αν ρίξεις μια ματιά στην υφήλιο θα διαπιστώσεις ότι πολλές εξεγέρσεις εκκινούν από ένα μικρό γεγονός, ίσως και λίγο τυχαίο, αλλά κρύβουν ένα βουνό οργής από πίσω. Ήμουν από την πρώτη ημέρα, πήγαινα κι ερχόμουν. Έφυγα το βράδυ της Παρασκευής πριν κλείσουν οι πόρτες. Είχαμε σηκώσει μεγάλο βάρος με το Γιώργο τον Παυλάκη στήνοντας το ιατρείο του Πολυτεχνείου, το κάναμε εκ των ενόντων με φοιτητάκια αντιμετωπίσαμε τα περιστατικά. Μετά ήρθαν βέβαια να συνδράμουν και γιατροί αλλά η βάση έγινε μετά τις πρώτες επιθέσεις, με τα πρώτα κεφάλια που άνοιξαν. Τα χειριζόμασταν επι τόπου γιατί υπήρχε μεγάλη καχυποψία προς τα νοσοκομεία, αφού αρκετές φορές οι διοικήσεις συνεργάζονταν με το καθεστώς παραδίνοντας ανθρώπους κι άλλες τόσες οι γιατροί τους φυγάδευαν. Αυτό για μένα υπήρξε μάθημα ζωής, πως μπορείς όταν δεν έχεις τίποτα να φτιάξεις μόνος σου κάτι, να στηριχτείς στις δικές σου δυνάμεις».
Συγκλονιστικές ιστορίες στρατιωτικών που βασανίστηκαν από τη Χούντα
Το 2017, με αφορμή τη συμπλήρωση 50 χρόνων από την επιβολή του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου 1967, το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων έφερε στο φως άγνωστα ντοκουμέντα από τους φακέλους πολιτικών φρονημάτων τεσσάρων εμβληματικών στρατιωτικών, οι οποίοι αγωνίστηκαν σθεναρά ενάντια στη δικτατορία και συμμετείχαν στο Κίνημα του Ναυτικού για την ανατροπή του καθεστώτος. Ακολουθεί ένα απόσπασμα από τον φάκελο του Σπύρου Μουστακλή, όπως δημοσιεύθηκε στην Popaganda:
Η ηρωική στάση του ταγματάρχη Σπύρου Μουστακλή αποτελεί μέχρι σήμερα σύμβολο της αντιδικτατορικής δράσης. Ο αξιωματικός του στρατού συνελήφθη στις 22 Μαΐου 1973 για συμμετοχή στην αντιστασιακή οργάνωση «Ελληνική Αντιδικτατορική Νεολαία» (Ε.Α.Ν.). Κρατήθηκε στη Γενική Ασφάλεια Αθηνών και τέσσερις ημέρες αργότερα μεταφέρθηκε στα κρατητήρια του ΕΑΤ-ΕΣΑ, όπου βασανίστηκε άγρια. Μάλιστα, ένα βίαιο χτύπημα στην καρωτίδα από τους βασανιστές του τού προκάλεσε εγκεφαλικό και τελικά ολική παράλυση των δεξιών άνω και κάτω άκρων του. Ο Μουστακλής μεταφέρθηκε αρχικά στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο, όπου τον εισήγαγαν με το ψευδώνυμο «Μιχαηλίδης» και με αιτιολογία ότι τράκαρε στον ιππόδρομο. Στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην Πολυκλινική Αθηνών και ακολούθως στο ΚΑΤ, όπου παρέμεινε για δύο χρόνια υποβαλλόμενος σε εντατικές φυσικοθεραπείες. Αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, το Αρχηγείο Στρατού στέλνει στις 9 Νοεμβρίου 1974 κατεπείγον έγγραφο προς την Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας Αθηνών, με το οποίο ζητάει να πληροφορηθεί σε τι κατάσταση ήταν η υγεία του Σπύρου Μουστακλή κατά τη διάρκεια της κράτησής του εκεί, δηλαδή από την ημέρα της σύλληψής του μέχρι τις 26 Μαΐου 1973, οπότε μεταφέρθηκε στο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Όπως σημειώνεται στο έγγραφο, ο Μουστακλής «διεκομίσθη λόγω αφασίας την 27-5-73 εις 401 ΓΣΝΑ εκ του ΕΑΤ/ΕΣΑ». Κατόπιν αυτού το Αρχηγείο ζητά «όπως γνωρίσητε ημίν κατάστασιν εις ην ευρίσκετο ούτος από πλευράς υγείας καθ’ον χρόνον εκρατείτο υφ υμών ήτοι από 22 έως 26-5-73».
Πολυτεχνείο ’73: Το ζήτημα των θυμάτων: Νεκροί και τραυματίες
Το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών ξεκίνησε από το 2002 κι έπειτα ένα μεγάλο έργο αποκατάστασης της ιστορικής αλήθειας και τεκμηρίωσης των γεγονότων του Νοεμβρίου του 1973 σε μια συνεχιζόμενη έρευνα. Μέχρι το 2014 είχαν ταυτοποιηθεί 24 περιπτώσεις ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους τις επίμαχες ημέρες της εξέγερσης που προετοίμασε το έδαφος για την πτώση της Χούντας. Ακολουθεί η περίπτωση του Γεωργίου Σαμούρη:
Γεώργιος Σαμούρης του Ανδρέα, 22 ετών, φοιτητής Παντείου, από την Πάτρα, κάτοικος πλατείας Κουντουριώτου 7, Κουκάκι. Στις 16.11.1973 γύρω στις 24.00, ενώ βρισκόταν στην ευρύτερη περιοχή του Πολυτεχνείου (Καλλιδρομίου και Ζωσιμάδων), τραυματίστηκε θανάσιμα στον τράχηλο από πυρά της αστυνομίας. Μεταφέρθηκε στο πρόχειρο ιατρείο του Πολυτεχνείου, όπου απεβίωσε. Από εκεί μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ι.Κ.Α. Ανακριβώς είχε αναφερθεί αρχικά από την Αστυνομία ως «Χαμουρλής».
Όλη η νύχτα εδώ: Μαρτυρίες από το Πολυτεχνείο
Το 2019, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του “Όλη η νύχτα εδώ” (με 84 μαρτυρίες από ανθρώπους που βρέθηκαν μέσα και γύρω από το Πολυτεχνείο το Νοέμβρη του 1973), ο Ιάσονας Χανδρινός μίλησε στην Popaganda. Ακολουθεί ένα απόσπασμα της συνέντευξής του.
«Στο βιβλίο υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες για το πρόχειρο ιατρείο του Πολυτεχνείου αλλά και ανθρώπων που τραυματίστηκαν στα γεγονότα. Κάποιοι από αυτούς έζησαν κυριολεκτικά από θαύμα. Πρόκειται για μαρτυρίες-καλειδοσκόπια μιας ολόκληρης εποχής: Σου επιτρέπουν να αντιληφθείς από τη μια το φριχτό πρόσωπο της Χούντας, τα όργανα της οποίας δολοφονούσαν και χτυπούσαν τραυματίες ακόμα και μέσα στα νοσοκομεία, κι από την άλλη μια συγκινητική αλληλεγγύη, αυτή που εκφράστηκε σιωπηλά και ανώνυμα από γιατρούς, νοσοκόμους, τραυματιοφορείς, συγγενείς, φίλους και συντρόφους. Ένα άλλο στοιχείο που δίνει μια πολύ σημαντική πτυχή της όλης ιστορίας είναι οι περιγραφές για τη μαζικότητα της συμμετοχής των μαθητών. Ακόμα και παιδιά 14-15 ετών που έμειναν μέχρι το τέλος μέσα στο Πολυτεχνείο, περιφρουρούσαν τις πύλες, χτυπούσαν ρυθμικά τα κάγκελα, έτρεχαν στα οδοφράγματα, αντιμετώπισαν σφαίρες. Μιλάμε για ενεργητική συμμετοχή. Δύο από τους νεκρούς, ο Διομήδης Κομνηνός και ο Αλέξανδρος Σπαρτίδης, ήταν μαθητές. Σε μια κοινωνία γερασμένη όπως η δική μας που περιφρονεί τη νεολαία και τη θεωρεί ικανή μόνο για «χαβαλέ» αυτά είναι χρήσιμες και ενοχλητικές υπενθυμίσεις».
Τι έγινε στην πρώτη επέτειο του Πολυτεχνείου στις 17 Νοεμβρίου 1974;
Ένα φωτογραφικό ντοκουμέντο από την πρώτη επέτειο δημοσιεύτηκε στην Popaganda το 2013. Το 2014, δημοσιεύτηκε το άρθρο “Ένα χρόνο μετά, τα γεγονότα του Πολυτεχνείου λειτούργησαν διχαστικά ανάμεσα στα κόμματα και το φοιτητικό κίνημα” και αυτό είναι ένα μικρό απόσπασμα του άρθρου:
Τα γεγονότα της Μεταπολίτευσης και της πρώτης επετείου για την εξέγερση ήταν -σε συνέπεια των καιρών- διχαστικά. Η επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή από τη Γαλλία, οι φοιτητικές παρατάξεις που δεν εφησύχαζαν και η γενικότερη «αναζήτηση ταυτότητας» στο πολιτικό και κοινωνικό σκηνικό τέθηκαν σε δοκιμασία όταν πλησίαζαν εκλογές και παράλληλα δεν μπορούσε να επέλθει συμφωνία ούτε για την ημερομηνία εορτασμού της επετείου του Πολυτεχνείου.
