Το πρώτο πράγμα που σου προκαλεί εντύπωση στο "The Settlers" είναι ότι ο Louis Theroux δεν αλλάζει τον τόνο της φωνής του. Όχι γιατί δεν νιώθει, αλλά γιατί έχει αποφασίσει να μείνει ατάραχος ώστε να παρατηρήσει και να δείξει όσο πιο καθαρά και ψύχραιμα γίνεται, αυτόν τον παραλογισμό.
Από τις 7 Οκτωβρίου 2023, που η Χαμάς εξαπέλυσε επίθεση κατά του Ισραήλ, με αποτέλεσμα τον θάνατο περίπου 1.200 Ισραηλινών και την αιχμαλωσία περίπου 250 ατόμων, η στρατιωτική απάντηση του Ισραήλ έχει προκαλέσει μέχρι σήμερα τον θάνατο πάνω από 51.000 ανθρώπων στη Γάζα, σύμφωνα με το Associated Press, το οποίο επικαλείται τοπικές πηγές του υπουργείου Υγείας. Η ανθρωπιστική κρίση που προέκυψε έχει ξεριζώσει σχεδόν 2 εκατομμύρια κατοίκους, αρκετές φορές μάλιστα, μετατρέποντας τη σύρραξη σε μια από τις πιο θανατηφόρες και αποσταθεροποιητικές του 21ου αιώνα.
Louis Theroux, Ari Abramowitz ©BBC/Mindhouse Productions Ltd/Josh Baker
Στο φόντο αυτής της σύγκρουσης, η βία των εποίκων στη Δυτική Όχθη έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Το Γραφείο Ανθρωπιστικών Υποθέσεων του ΟΗΕ ανέφερε ότι οι επιθέσεις εποίκων κατά Παλαιστίνιων αγροτών στη διάρκεια της συγκομιδής της ελιάς το 2024, (τουλάχιστον) τριπλασιάστηκαν σε σχέση με το προηγούμενο έτος.
Η Δυτική Όχθη είναι το σπίτι για περίπου 3 εκατομμύρια Παλαιστίνιους που ζουν υπό ισραηλινή στρατιωτική διοίκηση, ενώ περίπου 500.000 Ισραηλινοί έποικοι διαμένουν σε περισσότερους από 100 οικισμούς, πολλοί από τους οποίους θεωρούνται παράνομοι βάσει του διεθνούς δικαίου. Οι οικισμοί αυτοί θεωρούνται εμπόδιο για την ειρήνη και αποτελούν ένα από τα κρίσιμα σημεία τριβής στη συνεχιζόμενη σύγκρουση.
Πριν από περίπου 15 χρόνια, ο διακεκριμένος ντοκιμαντερίστας Louis Theroux ταξίδεψε στην κατεχόμενη Δυτική Όχθη για να καταγράψει, χωρίς φίλτρα, μια αμφιλεγόμενη πραγματικότητα. Στο νέο του ντοκιμαντέρ Louis Theroux: The Settlers του BBC, επιστρέφει για να δει την κανονικοποίηση του εξτρεμισμού, επιτρέποντας σε Ισραηλινούς υπερεθνικιστές εποίκους να μιλήσουν με απόλυτη ειλικρίνεια. Και το αποτέλεσμα είναι ανατριχιαστικό.
Αυτό που κάποτε ήταν περιθώριο, τώρα έχει γίνει πολιτική και είναι κάτι που καταλαβαίνουμε γρήγορα παρακολουθώντας, όταν οι έποικοι παρουσιάζονται με σιγουριά, στρατηγική και την αλαζονεία εκείνου που θεωρεί ότι εκπληρώνει θεϊκή εντολή: «Είχαμε φυτέψει αμπέλια σε αυτή τη γη πριν ο Μωάμεθ πάει στην Τρίτη Δημοτικού», φωνάζει ο Ari Abramowitz, Αμερικανός από το Τέξας και ιδρυτής του Arugot Farm. Δεν τον ενοχλεί που ο Louis τον αποκαλεί «έποικο». Τον ενοχλεί που χρησιμοποιεί τη λέξη «Παλαιστίνη». Κατά τη δική του κοσμοαντίληψη, δεν υπάρχει.
@abcde_fu_hi_jk__ ♬ original sound - nina
Ο Theroux εξήγησε στο Deadline για ποιο λόγο υιοθέτησε μια προσέγγιση εστιασμένη στον θύτη: «Στα τέλη της περσινής χρονιάς, πέρασα τρεις εβδομάδες ταξιδεύοντας πάνω-κάτω στη Δυτική Όχθη – την περιοχή στα ανατολικά σύνορα του Ισραήλ, που εδώ και σχεδόν 60 χρόνια βρίσκεται υπό ισραηλινή στρατιωτική κατοχή. Ήμουν εκεί για να καταγράψω τον κόσμο των Ισραηλινών υπερεθνικιστών εποίκων, οι οποίοι έχουν εγκατασταθεί εκεί –παράνομα σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο. Ο στόχος μου ήταν να τους παρατηρήσω από κοντά, να προσπαθήσω να κατανοήσω τη νοοτροπία και τις πράξεις τους, και να δω τον αντίκτυπο της παρουσίας τους στις ζωές των εκατομμυρίων Παλαιστινίων που ζουν στην περιοχή».
Οι σκηνές δεν είναι ενορχηστρωμένες. Είναι ωμές. Σε ένα παλαιστινιακό σπίτι, έποικοι εμφανίζονται ξαφνικά με όπλα και στοχεύουν με λέιζερ στα παράθυρα, καθώς ο Theroux συνομιλεί με οικοδεσπότες. Δεν είναι ένα στιγμιότυπο εξαίρεσης. Είναι ρουτίνα. Τόσο ρουτίνα, που εκείνος ζητά ευγενικά – «Would you mind lowering your weapon?» – σαν να ζητούσε να χαμηλώσουν το ραδιόφωνο.
Η ψυχραιμία του Louis δεν είναι απάθεια, είναι εργαλείο, αφού εκθέτει την παράνοια αφήνοντας τους συνομιλητές του να εκφραστούν μόνοι τους. Όπως η Daniella Weiss, η οποία μιλάει για τη «θεϊκή αποστολή» να εποικίσει τη Γάζα. Ο Theroux δεν τους αντικρούει με κραυγές. Το αφήνει να συμβεί και το αποτέλεσμα είναι πολύ πιο αποκαλυπτικό.
@middleeasteye “This is not, in a way, a polemic. Like, it’s an attempt to document what’s happening.” British-American journalist Louis Theroux, speaking to BBC, explains why, after 14 years, he returned to the occupied West Bank and filmed his new documentary “The Settlers”.
♬ original sound - Middle East Eye
Τα γυρίσματα έγιναν σε δύο φάσεις. Με έδρα την Ιερουσαλήμ και συνεργαζόμενος με μια έμπειρη ομάδα, συνάντησε και πήρε συνεντεύξεις από εποίκους και τους ηγέτες τους – συμπεριλαμβανομένης της γυναίκας γνωστής ως «νονά» του εποικιστικού κινήματος, Daniella Weiss. Επισκέφτηκε αρκετούς οικισμούς, μεταξύ των οποίων κι έναν που ονομάζεται Evyatar, τον οποίο η κυβέρνηση του Ισραήλ είχε νομιμοποιήσει λίγους μήνες πριν (παραμένει όμως παράνομος διεθνώς) αλλά και τη βιβλική πόλη Hebron, όπου έποικοι εγκαταστάθηκαν παράνομα το 1968 και σήμερα ζουν σε μια ζώνη κατοχής με στρατιωτική παρουσία.
Η δημιουργία τέτοιου είδους ντοκιμαντέρ ενέχει κινδύνους – φυσικούς αλλά και ηθικούς. Η αφήγηση γύρω από το Ισραήλ και την Παλαιστίνη είναι σκληρά αμφισβητούμενη. Κανένα ρεπορτάζ δεν μπορεί να ικανοποιήσει τους πάντες. Γενικά, ο Theroux προσπαθεί να μην τον απασχολεί υπερβολικά πώς θα εκληφθεί η δουλειά του. Εμπιστεύεται το ένστικτό του. Δεν είναι παραδοσιακός δημοσιογράφος ή ρεπόρτερ διεθνών θεμάτων, έχει τη δική του προσέγγιση, που βασίζεται στην προσωπική του περιέργεια και αυτό που μπορεί να προσφέρει είναι η δική του οπτική.
Louis Theroux ©BBC/Mindhouse Productions Ltd/Josh Baker
Το στυλ του έχει χαρακτηριστεί –με καλό ή κακό τρόπο– ως «επικεντρωμένο στον θύτη». «Προσπαθώ να ακούσω αυτούς που βρίσκονται στο επίκεντρο της ιστορίας και, γενικά, θεωρούνται “οι κακοί”. Είναι αναμενόμενο πως δίνοντάς τους δημόσιο λόγο, κατηγορούμαι ότι τους “πλασάρω”. Κατανοώ την κριτική. Η απόφαση να τους κινηματογραφήσω σημαίνει ότι εκατομμύρια θεατές μπορεί να εκτεθούν σε απόψεις που είναι ρατσιστικές, φονταμενταλιστικές ή μισαλλόδοξες», λέει ο ίδιος και τονίζει: «Αποδέχομαι ότι κάποιοι μπορεί να θεωρήσουν το ντοκιμαντέρ μου «αντι-ισραηλινό». Κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, είχα την τύχη να παρακολουθήσω το εξαιρετικό ντοκιμαντέρ “No Other Land”. Το γεγονός ότι κατηγορήθηκε για αντισημιτισμό –παρ’ ότι κέρδισε σειρά βραβείων, ανάμεσά τους κι ένα Όσκαρ– ήταν ένα μάθημα: ακόμα και η κορυφαία κινηματογραφική δουλειά μπορεί να στοχοποιηθεί. Ένας από τους σκηνοθέτες, ο Hamdan Ballal, φέρεται να ξυλοκοπήθηκε από όχλο εποίκων εξαιτίας της επιτυχίας της ταινίας».
Φαίνεται περίεργο που το “δειλό” BBC δέχτηκε να προβάλλει το ντοκιμαντέρ. Ίσως αντιλήφθηκε την αξία αυτού του πρότζεκτ: μια θανάσιμη προειδοποίηση, τυλιγμένη μέσα σε μια σχετικά απλή καταγραφή. και οι συνομιλητές του Theroux, ενθαρρυμένοι από την πεποίθησή τους ότι η Παλαιά Διαθήκη είναι ένα είδος τίτλου ιδιοκτησίας που τους δίνει απόλυτο δικαίωμα πάνω σε αυτό που αποκαλούν Ιουδαία και Σαμάρεια, περιγράφουν με σοκαριστική ειλικρίνεια τα σχέδιά τους για αυτό που οι υπόλοιποι αποκαλούμε Παλαιστινιακά Εδάφη.
Ένας από τους λόγους που ήθελε να επιστρέψει, όπως αναφέρει ο ίδιος, ήταν ότι: «Πέρα από τις εξελίξεις στην περιοχή, όλο και περισσότεροι στον κόσμο κοιτούν προς το Ισραήλ και τα κατεχόμενα εδάφη για να βρουν ενδείξεις για το δικό τους μέλλον. Πολλοί λαϊκιστές ηγέτες βλέπουν την ιδεολογία των εποίκων ως πρότυπο εθνικισμού που θέλουν να εφαρμόσουν. Θεωρούν τους Ισραηλινούς εποίκους ως την αιχμή του δόρατος ενός παγκόσμιου «πολέμου κατά του Ισλάμ». Οι απόψεις που ακούγονται στο φιλμ είναι μέρος ενός ευρύτερου, όλο και πιο ισχυρού αντιδημοκρατικού ρεύματος που στρέφεται κατά των πολιτικών δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου».
Η Daniella Weiss, η ακροδεξιά σιωνίστρια που είναι ευρέως γνωστή ως η «μητέρα» του εποικιστικού κινήματος και δεν χάνει ευκαιρία να δώσει το hate speech της (το είχε ξανακάνει και στο ντοκιμαντέρ “Holy Redemption” του TRT), λέει στον Theroux ότι έχει ήδη στρατολογήσει 800 οικογένειες πρόθυμες να εποικίσουν τη γη που φαίνεται κατεστραμμένη στον ορίζοντα (ένα σχέδιο που εγκρίνεται επιτόπου από έναν ραβίνο, ο οποίος προσεύχεται και αναφέρεται στους Παλαιστινίους ως «καμηλιέρηδες»). Δεν χρειάζεσαι τηλεσκόπιο –αν και το σημείο έχει ένα, για να παρατηρεί κανείς τα κατεστραμμένα σπίτια της Γάζας– για να καταλάβεις ότι αυτός ο δρόμος οδηγεί αναπόφευκτα στην καταστροφή.
@getstarmerout #louistheroux #palestine #palestine🇵🇸 #gaza ♬ original sound - getstarmerout
@stretchmo224 #louistheroux #bbcsettlers #bbc #freepalestine #genocide ♬ original sound - Wizzy
Ο Theroux αναρωτιέται πόση επιρροή έχει η Weiss. Μπορεί, για παράδειγμα, να τηλεφωνήσει στον Benjamin Netanyahu όποτε θέλει; Εκείνη παίρνει ένα ύφος που υποτίθεται πως είναι σεμνό, αλλά στην πραγματικότητα στάζει υπερηφάνεια. «Τηλεφωνώ στους συνεργάτες του», λέει, λες και είναι το ίδιο πράγμα. Συνεχίζει, λέγοντας ότι ο Theroux δεν πρέπει να ξεγελιέται: ό,τι κι αν λέει ο Netanyahu δημοσίως για τους οικισμούς –παράνομους σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο– στην ιδιωτική του στάση είναι ενθουσιασμένος με τις δράσεις της. Το καλύτερο που μπορείς να κάνεις, βλέποντάς τα όλα αυτά, είναι απλώς να αναρρωτηθείς: «Γιατί»; Αυτή είναι και η ερώτηση που ο Theroux επαναλαμβάνει συνεχώς αλλά ποτέ δεν παίρνει ικανοποιητική απάντηση.
Το σπρώξιμο της Weiss προς τον Theroux στην τελική τους αντιπαράθεση λειτουργεί σαν επιτομή της πρόκλησης. «Άμα σε σπρώξω τι θα κάνεις; Κάνε κάτι», του λέει, για να παρομοιάσει το παράδειγμα αυτό με τα εγκλήματα στη Γάζα. Θέλει και εκείνος να τη σπρώξει πίσω αλλά αντί να το κάνει, την αποκαλεί «sociopath». Είναι η πρώτη φορά που ο Louis Theroux σπάει τη φόρμα του και αυτή η ρωγμή λέει πολλά περισσότερα από οποιονδήποτε μονόλογο αγανάκτησης. «Μακάρι να με έσπρωχνες», απαντάει εκείνη.
Ανάμεσα στους υπερεθνικιστές, ο Theroux περνά απαρατήρητος. Δεν τους προκαλεί, ούτε προσπαθεί να διαψεύσει τις βεβαιότητές τους. Ξέρει ότι το να ζητάς επιχειρήματα από το παράλογο είναι άσκηση ματαιότητας. Αντιθέτως, πηγαίνει μαζί τους. Μπαίνει στα σπίτια τους, συνομιλεί ήσυχα, κοιτάζει γύρω του χωρίς να φωνάζει. Και εκεί, στην ησυχία, ξεδιπλώνεται η εικόνα: οχυρωμένοι δρόμοι, φράχτες, θωρακισμένα οχήματα, ασύμμετρη παρουσία στρατού.
Στη Χεβρώνα, όπου ο Theroux συναντά τον ακτιβιστή Issa Amro, η εικόνα είναι σχεδόν μετα-αποκαλυπτική. Οι δρόμοι είναι έρημοι, τα καταστήματα κλειστά με λουκέτα και τα σημάδια της καθημερινής επιτήρησης παντού. Όταν οι δυο τους αποχωρίζονται, ο Amro δεν μπορεί να πάρει τον σύντομο δρόμο για το σπίτι του. Το μόνο διαθέσιμο μονοπάτι είναι παράκαμψη, γεμάτη σημεία ελέγχου και στρατιώτες. Η αντίθεση με τον Theroux είναι εμφανής: ο πρώτος καμπουριάζει και βαδίζει με βαρύτητα, ενώ ο δεύτερος, με ίσια πλάτη, θα συνεχίσει το ταξίδι του προς τη Νάμπλους.
Το “The Settlers” μάς προκαλεί να παρακολουθήσουμε χωρίς φίλτρα μια πραγματικότητα που δεν θα έπρεπε να υπάρχει. Δεν θα έπρεπε να χρηματοδοτείται, να εξοπλίζεται και να νομιμοποιείται σε πολιτικό επίπεδο. Ο Theroux δεν μπαίνει στον πειρασμό της αφήγησης για «δύο πλευρές». Δεν εξισώνει, δεν χτίζει γέφυρες και πολύ καλά κάνει. Γιατί η εξίσωση γίνεται εργαλείο απενοχοποίησης όταν μιλάμε για κρατικά υποστηριζόμενη στρατιωτική κατοχή, ένοπλους πολίτες και εγκλήματα κατά αμάχων. Η απάντηση σε αυτό δεν είναι «και οι δύο έχουν δίκιο». Η απάντηση είναι: «κάποιοι έχουν δύναμη και την ασκούν ανελέητα».
Στο τέλος του ντοκιμαντέρ, δεν υπάρχουν καταληκτικές δηλώσεις, ούτε συναισθηματικές κορυφώσεις. Μένεις με εικόνες: την ησυχία πριν πέσουν οι σφαίρες, τα παιδιά που παίζουν δίπλα στα φυλάκια, τους στρατιώτες που παίρνουν διαβατήρια με βλέμμα χωρίς πρόσωπο. Και έναν Theroux που δεν φωνάζει ποτέ, γιατί δεν χρειάζεται. Οι πράξεις των άλλων μιλούν πιο δυνατά.
Όλα αυτά που συμβαίνουν στη Γάζα, όλα τα εγκλήματα που εξελίσσονται μπροστά στα μάτια μας τα γνωρίζουμε, απλώς κάποιοι έχουν επιλέξει να γυρνάνε το βλέμμα τους από την άλλη. Το ντοκιμαντέρ δεν δείχνει κάτι που δεν ξέραμε, καταγράφει όμως και την εγκληματική πρόθεση, αφού ο Theroux κάνει αυτό που θα έπρεπε να κάνουν όλοι οι ρεπόρτερ. Εκμαιεύει την παραδοχή από τους θύτες, οι οποίοι περιγράφουν τις φρικαλαιότητές τους σαν κάτι απόλυτα φυσιολογικό.
Θα αλλάξει κάτι αυτό το ντοκιμαντέρ; Μακάρι, αλλά κανείς δεν ξέρει. Όπως λέει και ο Theroux: «Πρόσφατα με ρώτησαν πώς πιστεύω ότι θα εξελιχθεί αυτή η ιστορία. Σκέφτηκα πώς άλλαξε από την τελευταία μου επίσκεψη, πριν 15 χρόνια. Η διαφορά, συνειδητοποίησα, είναι κυρίως ποσοτική –περισσότερη παρενόχληση, περισσότερη εκτόπιση, περισσότερος θάνατος. Δύσκολα μπορώ να πω με σιγουριά ότι η κατάσταση θα βελτιωθεί. Είναι μια θλιβερή σκέψη. Όπως είπε ο Γάλλος αφοριστής La Rochefoucauld: “Όλοι έχουμε αρκετή δύναμη για να αντέξουμε τις δυστυχίες των άλλων”. Ο κόσμος έχει δείξει ξεκάθαρα ότι αντέχει αυτό που συμβαίνει στη Δυτική Όχθη».
