Στην πιο ακριβή γειτονιά του Βανκούβερ στον Καναδά, το Oak Bay, οι πολυτελείς επαύλεις απλώνονται ανενόχλητες μέσα στην καταπράσινη φύση, με τη ζωή να κυλά ερωτοτροπώντας από τις δεντρόφυτες λεωφόρους με τις μπουτίκ, τις γκαλερί και τα εξεζητημένα εστιατόρια, μέχρι τον ωκεανό με την ανεμελιά των παραλιών και των θαλάσσιων σπορ. Πίσω από αυτή την αδιατάρακτη καρτ-ποσταλική ομορφιά, κρύβεται μια σχετικά αναπάντεχη οικολογική ιστορία: όσο πιο πλούσια μια γειτονιά, τόσο περισσότερη άγρια ζωή προσελκύει.
Αυτό είναι το συμπέρασμα σειράς ερευνών, που αναδεικνύουν πως ο πλούτος επηρεάζει την κατανομή της αστικής πανίδας – και κατ’ επέκταση, τη βιοποικιλότητα και την ανθρώπινη υγεία. Οι επιστήμονες το ονομάζουν «the luxury effect» (ο παράγοντας πολυτέλεια).
Οι κάτοικοι του Oak Bay, όπου ένα σύνηθες ετήσιο εισόδημα είναι τα 100.000 δολάρια, παραπονιούνται επί σειρά ετών ότι τα ελάφια πετάγονται απρόσκλητα στους δρόμους τους και τρώνε τα τριαντάφυλλα στους κήπους τους. Όπως όμως υποστηρίζει επιστημονική μελέτη του 2023, τα ζωντανά δεν ξεστράτησαν απλώς από το δάσος, αλλά βρίσκονται εκεί λόγω του περιβάλλοντος που οι άνθρωποι δημιούργησαν στην περιοχή.
Οι επιστήμονες έβαλαν σε 20 θηλυκά ελάφια συσκευές γεωεντοπισμού και κατέγραφαν την καθημερινότητά τους επί δύο χρόνια καθώς αυτά περιδιάβαιναν στα πάρκα, τα γήπεδα γκολφ και τους δρόμους της περιοχής. Χαρτογράφησαν πού προτιμούσαν να ζουν, να τρώνε, να ξεκουράζονται.
Το τελικό συμπέρασμα ήταν σαφές: τα ελάφια προτιμούσαν τις περιοχές με τον μεγαλύτερο πλούτο. Όχι φυσικά γιατί διαθέτουν ταξικό κριτήριο, αλλά γιατί αυτές οι περιοχές διαθέτουν πλούσια φύση, για τα δεδομένα τουλάχιστον ενός αστικού τοπίου: πάρκα, γήπεδα γκολφ, μεγάλους και καλοποτισμένους κήπους - που σημαίνει εξασφαλισμένη τροφή όλο το χρόνο.
Η μελέτη αποκαλύπτει έναν οικολογικό μηχανισμό που τίθεται σε κίνηση από το πολύ χρήμα. Πριν την αποικιοκρατία, το Oak Bay δεν ήταν τίποτε άλλο από μια σχεδόν άνυδρη σαβάνα, με λίγη βλάστηση όπου ευδοκιμούσε κυρίως ένα συγκεκριμένο είδος βελανιδιάς. Έπειτα, οι βλέψεις για πολυτελή διαβίωση έδωσαν πολλή δουλειά στους κηπουρούς που διαμόρφωσαν το τοπίο σαν μια μοντέρνα εκδοχή των Κήπων της Εδέμ.
Κι έτσι, τα ελάφια συνέρρευσαν. Μάλιστα, τα πάρκα και το άπλετο γκαζόν είναι παράδεισος γι’ αυτά για έναν ακόμα λόγο: γιατί δεν προσφέρουν μόνο άφθονη τροφή, αλλά και ξεγνοιασιά αφού είναι απαλλαγμένα από θηρευτές όπως οι λύκοι. Επιπλέον, δεν χρειάζεται να μετακινούνται σε μεγάλες εκτάσεις: τα θηλυκά αρκούνταν σε ένα τετραγωνικό χιλιόμετρο, αφού η τροφή είναι κυριολεκτικά παντού.
©Rifqy Aqilah/Pexels
Το οικολογικό τίμημα του πλούτου
Μπορεί όλα αυτά να δίνουν την εντύπωση ότι η πολυτελής διαβίωση συμβάλλει θετικά στην αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας του πλανήτη. Όμως, πέρα από το γεγονός ότι ο σημερινός πλούτος στηρίζεται στην υπερεκμετάλλευση της φύσης και τροφοδοτεί έναν τρόπο ζωής με τεράστιο οικολογικό αποτύπωμα (άρα αποτελεί πρωταρχικό παράγοντα της κλιματικής αλλαγής), ακόμη και όταν δημιουργεί μικρούς «κήπους της Εδέμ», το αποτέλεσμα είναι τελικά αρνητικό για την οικολογική ισορροπία.
Κι αυτό γιατί η απουσία θηρευτών είναι καθοριστικής σημασίας. Στα αστικά τοπία, τα μεγάλα σαρκοφάγα είναι συνήθως τα πρώτα που εξαφανίζονται, μετατρέποντας τις πόλεις σε «ζώνες ασφαλείας» για τα είδη-θηράματα. Χωρίς λύκους, κούγκαρ ή αρκούδες, οι πληθυσμοί των ελαφιών μπορούν να αυξηθούν ανεξέλεγκτα.
Αυτό έχει συνέπειες, όχι μόνο για τους κήπους, αλλά και για ολόκληρα τα οικοσυστήματα. Σε μεγάλους αριθμούς, τα ελάφια μπορούν να αποδεκατίσουν φυτά και να διαταράξουν κοινότητες εντόμων. Η βόσκηση των ελαφιών αναδιαμορφώνει τη βλάστηση των αστικών και προαστιακών περιοχών.
Οι δύο όψεις μιας ερήμου
Ο «παράγοντας πολυτέλεια» δεν επηρεάζει μόνο τα ελάφια. Έχει παρατηρηθεί σε πολλά αστικά περιβάλλοντα και για αρκετά είδη.
Η πρώτη μελέτη που διαπίστωσε ότι η βιοποικιλότητα μιας περιοχής δεν εξαρτάται μόνο από γεωγραφικούς και κλιματικούς παράγοντες αλλά και από την οικονομική κατάσταση των κατοίκων της, είχε εξετάσει μια πόλη μέσα στην έρημο της Αριζόνα: το Φοίνιξ.
Και διαπίστωσε ότι σε μια περιοχή της στην οποία ανέβηκε το μέσο εισόδημα, μειώθηκε η μέση θερμοκρασία κατά 0,3 βαθμούς Κελσίου. Τι είχε συμβεί; Οι άνθρωποι φύτευαν περισσότερο πράσινο και το πότιζαν πιο συχνά.
«Οι άνθρωποι έχουν καταστεί καθοριστική δύναμη για το περιβάλλον. Επηρεάζουν τους βιογεωχημικούς κύκλους σε πρωτοφανείς κλίμακες και με ασύλληπτους ρυθμούς», σημείωνε η προαναφερθείσα μελέτη. «Οι πόλεις αποτελούν ίσως τις πιο ριζικές αλλαγές στην επιφάνεια της Γης, και σήμερα περισσότερος κόσμος ζει σε αστικά παρά σε αγροτικά περιβάλλοντα». Οπότε, «για τους περισσότερους, η καθημερινή επαφή με τη φύση περιορίζεται στις αυλές, στους δρόμους και στα πάρκα της γειτονιάς τους».
Με αυτή τη λογική, είναι πράγματι πολύ σημαντική η μελέτη των οικολογικών διαδικασιών που συντελούνται στο αστικό περιβάλλον, που ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι στον πλανήτη αποκαλούν «σπίτι» τους. Σε γενικές γραμμές, οι πλούσιες γειτονιές είναι λιγότερο πυκνοκατοικημένες κι έχουν περισσότερο πράσινο. Αντίθετα, οι φτωχές συνήθως είναι «έρημοι βιοποικιλότητας».
Photo: ©Johnny Miller/TIME
Όλη η αλήθεια, σε μια φωτογραφία
Αυτή η σοκαριστική ανισότητα απεικονίστηκε με τον καλύτερο τρόπο τον Μάιο του 2019 στο εξώφυλλο του TIME: στην εμβληματική φωτογραφία του Τζόνι Μιλερ που είχε ληφθεί από drone, ένας δρόμος χωρίζει μια πλούσια γειτονιά του Γιοχάνεσμπουργκ από μια φτωχή, υπό τον τίτλο: «Η χώρα με τη μεγαλύτερη ανισότητα του κόσμου».
Η διαφορά αναδεικνυόταν τόσο καταλυτική που θα νόμιζε κάποιος ότι πρόκειται για εικόνες από διαφορετικές χώρες, όχι από γειτονιές της ίδιας νοτιοαφρικανικής πόλης. Στα αριστερά, το πλούσιο προάστιο Primrose αποτυπώνεται αραιοκατοικημένο, καταπράσινο, με άπλετο ελεύθερο χώρο. Στα δεξιά, οι φαβέλες του Makause, με τις τσίγκινες στέγες σε ασφυκτική απόσταση μεταξύ τους, χωρίς καθόλου πράσινο ανάμεσά τους.
Σοκαριστική διαφορά αποτυπώνονται σε ανάλογες φωτογραφίες του Μίλερ από το Κέιπ Τάουν και από αστικά κέντρα σε άλλες χώρες. Το συμπέρασμα παρέμενε ίδιο και αμείλικτο: οι πλούσιες γειτονιές είναι μακράν πιο όμορφες αρχιτεκτονικά και πιο πράσινες.
Στο παράδειγμα του Φοίνιξ της Αριζόνας, μπορεί τμήμα της πόλης να έχει βιώσει οικολογική αναβάθμιση λόγω της αύξησης του πλούτου, όμως η ίδια εικόνα δεν ισχύει στη βορειοανατολική πλευρά της ίδιας πολιτείας, τη φτωχότερη και πιο υποβαθμισμένη κλιματολογικά περιοχή, όπου ζουν οι Ινδιάνοι Ναβάχο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι τα τρεχούμενα νερά στην περιοχή μειώθηκαν κατά 98% τον 20ο αιώνα. Ποιους κήπους να συντηρήσουν οι άνθρωποι εκεί όταν δεν έχουν καν τρεχούμενο νερό, αλλά αναγκάζονται να το φέρνουν με πρόχειρα βυτία από χιλιόμετρα μακριά; Πώς να υπάρχει πλούσια βιοποικιλότητα όταν ακόμα και τα πρόβατα που παραδοσιακά εξέθρεφαν εκεί πλέον δεν βρίσκουν νερό να πιουν;
Σε όλο αυτό πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι λευκοί αποικιοκράτες περιόρισαν τους Ινδιάνους στις πιο «ανεπιθύμητες» περιοχές, τις λιγότερο ευνοημένες γεωμορφολογικά. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει σχεδόν παντού στον κόσμο, όπου οι φτωχοί «στριμώχνονται» στις πιο οικολογικά υποβαθμισμένες περιοχές, αυτές όπου η φύση αφαιμάχθηκε για την παραγωγή πλούτου - ποιος πλούσιος μένει δίπλα σε ορυχείο ή βιομηχανική περιοχή;
©Nick Ferreira/Pexels
Από την Εκάλη στο Πέραμα
Στην πραγματικότητα, δεν χρειάζεται να πάμε τόσο μακριά όσο οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Νότια Αφρική για να παρατηρήσουμε την επίδραση του «παράγοντα πολυτέλεια» στην οικολογική ισορροπία και τη βιοποικιλότητα. Γιατί γνωρίζουμε τη διαφορά ανάμεσα στην Εκάλη, τη Νέα Ερυθραία και τη Δροσιά, με το Πέραμα, το Παγκράτι, τα Λιόσια. Ανάμεσα στα πισινάτα πεντάστερα στα νησιά μας και στη χέρσα τους γη όπου αγρότες και κτηνοτρόφοι παλεύουν με τη λειψυδρία.
Αυτό αρκεί για να αντιληφθούμε ότι η πολυτέλεια μπορεί να διαμορφώνει οικολογικά προνομιούχες νησίδες, αλλά το κάνει έχοντας προηγουμένως στερήσει τεράστια κομμάτια του πλανήτη από τον φυσικό τους πλούτο ενώ τελικά οι εν λόγω νησίδες εντείνουν και την οικολογική ανισορροπία.
Αν θέλουμε να μιλάμε για πραγματική περιβαλλοντική ισορροπία, δεν αρκεί η φύση να ανθίζει πίσω από φράχτες και τείχη γειτονιών - που στις πιο άνισες ταξικά περιοχές του πλανήτη είναι και περίκλειστες για να προστατεύονται από τους πεινασμένους που οι ιδιοκτήτες τους δημιούργησαν.
Πρέπει να ανθίζει παντού.
Σε τελική ανάλυση, οι πλούσιοι δεν ζουν σε άλλο πλανήτη από αυτόν που απειλεί η κλιματική αλλαγή, ακόμα και αν είναι πολύ αλαζόνες για να το αντιληφθούν.
