Ήταν 25 Μαρτίου, και μια 30χρονη Τουρκάλα διδακτορική φοιτήτρια άφηνε το σπίτι της κάπου στη Μασαχουσέτη για να πάει σε δείπνο με φίλους της στο διαθρησκευτικό κέντρο του Πανεπιστημίου Tufts. Η Ρομεϊσά Οζτούρκ δεν είχε κάνει πέντε βήματα, όταν είδε να κινούνται συντονισμένα προς το μέρος της έξι άνδρες με καλυμμένα πρόσωπα. Ήταν αστυνομικοί με πολιτικά. Λίγο αργότερα, η φοιτήτρια θα βρισκόταν σιδηροδέσμια 1.600 χιλιόμετρα μακριά, σε κέντρο κράτησης μεταναστών στη Λουιζιάνα.
Για τις αμερικανικές αρχές, η Οζτούρκ έπρεπε να αντιμετωπιστεί περίπου ως τρομοκράτισσα. Το υπουργείο Εσωτερικής Ασφαλείας τη χαρακτήρισε «υποστηρίκτρια της Χαμάς» και τερμάτισε τη βίζα της. Μόνο που η γυναίκα δεν είχε διαπράξει έγκλημα, παρά είχε συνυπογράψει άρθρο στο οποίο καλούσε το Πανεπιστήμιο Tufts να «αναγνωρίσει τη γενοκτονία των Παλαιστινίων» και να αποεπενδύσει από το Ισραήλ. Στο άρθρο δεν αναφερόταν τίποτε για τη Χαμάς.
Το περιστατικό είναι ενδεικτικό ότι στις ΗΠΑ ο φασισμός προελαύνει ακάθεκτος, με τον πλανητάρχη να χτυπά το ταμπούρλο του με μανία.
Και στη Γηραιά Ήπειρο όμως το ένα μετά το άλλο τα ακροδεξιά κόμματα κερδίζουν έδαφος, ενώ πολιτικές απαγορεύσεων και περιορισμού ελευθεριών, όπως τα στρατόπεδα συγκέντρωσης προσφύγων, διαμορφώνουν μια νέα κανονικότητα.
Γιατί παρ’ όλ’ αυτά συνεχίζουμε να ζούμε τις ζωές μας σαν η δημοκρατία -έστω αυτή η ελλιπής και προβληματική δημοκρατία που έχουμε μέχρι τώρα- να μη βρίσκεται υπό απειλή;
Γιατί μοιάζουμε τόσο επαναπαυμένοι ενώ καθόμαστε πάνω σε ένα ηφαίστειο έτοιμο να εκραγεί;
Χαλαροί επάνω σε ένα ηφαίστειο έτοιμο να εκραγεί
Μια απάντηση ίσως βρούμε αν κοιτάξουμε στη γειτονική Ιταλία, όπου κυριολεκτικά πάνω σε ένα ηφαίστειο που ανά πάσα στιγμή μπορεί να εκραγεί κάθονται περίπου 700.000 άνθρωποι. Τόσοι έχουν επιλέξει να ζουν στους πρόποδες του Βεζούβιου παρά τις επίσημες προειδοποιήσεις - όχι στη Νάπολη, στα 12 χιλιόμετρα μακριά του, αλλά ακριβώς στις πλαγιές του βουνού που βρυχάται. Κι άλλοι πόσοι ζουν στις 25 κοινότητες της Νάπολης και του Σαλέρνο που περιλαμβάνονται στην «κόκκινη ζώνη».
Σε μια από εκείνες τις περίεργες συμπτώσεις της ιστορίας, ο Βεζούβιος εξερράγη τελευταία φορά το 1944, δηλαδή λίγο πριν η ανθρωπότητα καταφέρει να κατατροπώσει το τέρας του φασισμού και του ναζισμού. Το τέρας αυτό «έκαψε» κόσμο ακριβώς όπως κι ο Βεζούβιος: χωρίς κανείς να το έχει προβλέψει.
Κι όμως, όλα τα σημάδια ήταν εκεί. Απλώς, η Ευρώπη τότε επέλεξε να τα αγνοήσει, αποτυγχάνοντας έτσι να αποτρέψει τον όλεθρο που επακολούθησε. Όπως οι Σισιλιάνοι αγνοούν τους βρυχηθμούς του ηφαιστείου.
Οι συμπεριφοριστές ψυχολόγοι έχουν μια εξήγηση γιατί οι άνθρωποι συχνά κλείνουμε τα μάτια μπροστά στο πασιφανές, με αποτέλεσμα, όταν η καταστροφή έρχεται, να θεωρούμε ότι έπεσε από τον ουρανό. Η εμπειρία μας -λένε- τροφοδοτεί τη γνώση μας και ακονίζει τα κριτήρια για τις επόμενες επιλογές μας. Μια θετική εμπειρία από κάποια επιλογή μάς οδηγεί να ξανακάνουμε την ίδια επιλογή - και, αντίθετα, μια αρνητική εμπειρία μάς αποτρέπει από την επιλογή που μας οδήγησε σε αυτή.
Η συντριπτική πλειοψηφία όσων κοιμούνται σήμερα στην αγκαλιά του Βεζούβιου δεν έχει βιώσει έκρηξή του. Όπως κι η μεγάλη πλειοψηφία των Ευρωπαίων δεν έχει ζήσει παγκόσμιο πόλεμο και αυταρχικά καθεστώτα. Ζήσαμε σε κοινωνίες δημοκρατίας και ευημερίας. Οπότε, βασιζόμενοι στη μέχρι τώρα καθημερινότητά μας, τείνουμε να θεωρούμε απίθανο ένα τέτοιο απευκταίο γεγονός.
Τείνουμε να υποβαθμίζουμε τα σπάνια γεγονότα, ακριβώς γιατί είναι σπάνια, επισημαίνουν μελέτες βασισμένες σε στοιχεία από ψυχολογικά πειράματα.
Τέτοια συμπεριφορά έχουμε και για τα καταστροφικά γεγονότα σε σχέση με την οικονομία - που αποκαλούνται και «μαύροι κύκνοι». Η εμπειρική γνώση ότι δεν συμβαίνουν συχνά έχει συμβάλλει στο ανεπαρκές πλαίσιο κανονισμών για τις τράπεζες και σε οικονομικές καταστροφές όπως του 2008.
Έτσι, υποβαθμίζεται η πιθανότητα έκρηξης του Βεζούβιου, όπως και η πιθανότητα ανάδυσης ενός φασιστικού καθεστώτος.
Οι δημοκρατίες πεθαίνουν σαν το διαστημόπλοιο Challenger
«Είναι μάλλον απίθανο οι πολίτες να αντιληφθούν τον κίνδυνο για τη δημοκρατία όταν ένας ηγέτης αποκλίνει από τα συνήθη. Όταν όμως γίνονται ανεκτές επαναλαμβανόμενες παραβιάσεις των δημοκρατικών κανόνων από τις πολιτικές ελίτ, όταν η χρήση ακραίου λόγου κλιμακώνεται και όταν μια πλημμύρα ψεμάτων και χειριστικών ισχυρισμών γίνεται “κανονικότητα”, τότε η αποτυχία του κόσμου να τιμωρήσει τα πρώιμα συμπτώματα αυτής της συμπεριφοράς στην κάλπη μπορεί να έχει δραστικές συνέπειες», γράφουν οι ψυχολόγοι Ραλφ Χέρτβιγκ και Στέφαν Λεβαντόβσκι.
Ακόμα και η απόκλιση των πολιτικών ηγετών από το ήθος του δημόσιου λόγου μπορεί να έχει σημαντικό αντίκτυπο για τη δημοκρατία, σημειώνεται σε επιστημονική μελέτη. Για παράδειγμα, διαπιστώθηκε ότι η δυσανεξία ενάντια στην ανοιχτή έκφραση ρατσισμού και ξενοφοβίας υποχώρησε γρήγορα μετά την πρώτη εκλογή Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ. Οπότε, η απόκλιση της ελίτ από τις κοινωνικές συμβάσεις μπορεί να «κανονικοποιήσει» συμπεριφορές που προηγουμένως ήταν μη αποδεκτές. «Συν τω χρόνω, τέτοιες παραβιάσεις μπορούν να υποβαθμίσουν την υπάρχουσα κανονικότητα, καθιστώντας την παραβίαση νέα κανονικότητα».
Οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν ότι τα αυταρχικά καθεστώτα εμφανίζονται εν μία νυκτί. Κι όμως, τονίζουν οι Χέρτβιγκ και Λεβαντόβσκι, οι δημοκρατίες «τείνουν να πεθαίνουν αργά, μία μαχαιριά τη φορά, μέχρι να φθάσουν στο σημείο χωρίς επιστροφή». Κάπως έτσι ο Χίτλερ εγκαθίδρυσε δικτατορία ενός κόμματος και αστυνομικό κράτος εντός ολίγων μηνών από την εκλογή του στη θέση του καγκελαρίου.
«Με τον ίδιο τρόπο που ένα πυρηνικό εργοστάσιο φαίνεται να λειτουργεί με ασφάλεια έως ότου και η τελευταία βαλβίδα ασφαλείας σπάσει, οι δημοκρατίες μπορεί να φαίνονται σταθερές έως τη στιγμή που θα μετατραπούν σε αυταρχικά καθεστώτα», προσθέτουν.
Στα πυρηνικά εργοστάσια, υπάρχουν πολλαπλά συστήματα ασφαλείας, εξηγεί μελέτη. Αυτά προστατεύουν το ένα το άλλο από βλάβη, απορροφούν παραβιάσεις και διατηρούν τη σταθερότητα του συστήματος ακόμη και όταν προκύπτουν σφάλματα, όπως ανθρώπινα λάθη ή δυσλειτουργία συστημάτων ειδοποίησης. Κάπως έτσι λειτουργεί και η δημοκρατία, με ένα πολυεπίπεδο σύστημα ανεξάρτητων εξουσιών και θεσμικών δικλείδων ασφαλείας.
Καμιά φορά τα συστήματα ασφαλείας φθείρονται χωρίς αυτό να γίνεται εμφανές, ακριβώς λόγω των πολλαπλών επιπέδων ασφαλείας. Η μετάβαση ωστόσο από τη δημοκρατία στον αυταρχισμό μοιάζει περισσότερο με την έκρηξη του διαστημικού λεωφορείου Challenger το 1986: Οι μηχανικοί της NASA είχαν επανειλημμένα αποκλίνει από τον στόχο του «μηδενικού σφάλματος» πριν την έκρηξη. Γιατί, ενώ είχαν εντοπίσει φθορά σε κρίσιμα εξαρτήματα, προχώρησαν ακάθεκτοι, καθώς προηγούμενες αποκλίσεις δεν είχαν οδηγήσει σε ατύχημα.
Προσομοιώσεις και βατράχια
Ο έγκαιρος εντοπισμός των προειδοποιητικών σημαδιών εκφυλισμού της δημοκρατίας είναι πιο δύσκολος σήμερα καθώς «οι λύκοι του αυταρχισμού σπάνια παρουσιάζονται σαν λύκοι. Τώρα πια εμφανίζονται, στις περισσότερες περιπτώσεις, ενδεδυμένοι πρόβατα», σημειώνεται στην ίδια μελέτη. Η διάκριση μεταξύ αυταρχικών και δημοκρατικών καθεστώτων καθίσταται συχνά δυσδιάκριτη, αφού στις περισσότερες χώρες πλέον γίνονται εκλογές «και έχουν μάθει να μιμούνται χαρακτηριστικά φιλελεύθερων δημοκρατιών». Με άλλα λόγια, ένα καθεστώς μπορεί να είναι αυταρχικό χωρίς να έχει βγάλει τα τανκς στους δρόμους. Χαρακτηριστικότατο παράδειγμα η Ουγγαρία, που και εκλογές κάνει και μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι.
Τι μπορεί να αποτρέψει τη μετάβαση σε ένα αυταρχικό καθεστώς;
Προσομοιώσεις σαν κι αυτές που γίνονται για φυσικές καταστροφές (ώστε να είναι προετοιμασμένοι οι πολίτες στο πώς θα αντιδράσουν) και για επενδυτικά ρίσκα μπορούν να βοηθήσουν, ισχυρίζονται συμπεριφοριστές ψυχολόγοι. Προτείνουν για παράδειγμα μετανάστες από χώρες με αυταρχικά καθεστώτα –κι υπάρχουν πολλοί τέτοιοι στην Ευρώπη- να μιλούν σε σχολεία και πανεπιστήμια για την εμπειρία τους.
Μια υποδειγματική προσομοίωση κάνει ο Λουί Χιμένεθ, καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης. Στο μάθημά του «Συγκριτική Πολιτική σε Μεταβατικές Κοινωνίες», οι φοιτητές καλούνται να αναλάβουν ρόλους σε καθεστώς δικτατορίας, ώστε να αντιληφθούν τους συσχετισμούς ισχύος και τους περιορισμούς σε τέτοιες καταστάσεις. Στο πλαίσιο του παιχνιδιού, οι φοιτητές αντιλαμβάνονται πως δεν αρκούν οι διαδηλώσεις για να ρίξεις έναν δικτάτορα. Και, αντίθετα με ό,τι περιμένουν, η προσομοίωση συνήθως δεν καταλήγει σε πτώση της δικτατορίας, ενώ οι αγωνιστές της δημοκρατίας καλούνται να παρέχουν συγκεκριμένο σχέδιο για τη δημοκρατική μετάβαση.
Τη φοιτήτρια Οζτούρκ που αναφέραμε στην εισαγωγή συνέλαβαν πάντως κουκουλοφόροι αστυνομικοί στη Μασαχουσέτη όπου διδάσκει ο καθηγητής, επειδή συνυπέγραφε άρθρο το οποίο δεν ήταν του γούστου της κυβέρνησης Τραμπ. Και μπορεί μετά από έξι εβδομάδες κράτησης, στις 10 Μαΐου, ένας ομοσπονδιακός δικαστής να διέταξε την απελευθέρωσή της (που σημαίνει ότι λειτούργησε μια θεσμική δικλείδα ασφαλείας της αμερικανικής δημοκρατίας), αλλά η διολίσθηση των ΗΠΑ στον αυταρχισμό είναι ταχύτατη. Ίσως μόλις μια ανάσα από το κάψιμο βιβλίων, αφού πρόσφατα ο Τραμπ απέλυσε τη βιβλιοθηκάριο του Κογκρέσου Κάρλα Χέιντεν για την επιλογή «ακατάλληλων βιβλίων για παιδιά».
Ίσως ο καθηγητής Χιμένεθ να πρέπει να απεργαστεί πλέον διαφορετικό παιχνίδι προσομοίωσης, με στόχο την αποτροπή μετάβασης από τη δημοκρατία στη δικτατορία. Μήπως αντιληφθούμε, ως άλλα βατράχια, ότι βρισκόμαστε μέσα σε μια κατσαρόλα που σιγά σιγά ζεσταίνεται - και πηδήξουμε πριν προφτάσει να έρθει σε σημείο βρασμού.
