Είναι κάποιοι άνθρωποι που πορεύονται στην ιστορία σπέρνοντας στο διάβα τους μονοπάτια από φωτεινές πυγολαμπίδες, να δείχνουν στις επερχόμενες γενιές προς τα πού χαράζει. Ένας τέτοιος άνθρωπος ήταν και ο πρώην πρόεδρος της Ουρουγουάης Χοσέ Αλμπέρτο Μουχίκα Κορντάνο, ο «Ελ Πέπε» των ανταρτών Τουπαμάρος, που έφυγε από τη ζωή τις 13 Μαΐου, σε ηλικία 89 ετών, μετά από μάχη με τον καρκίνο.
Κι αν ο χαρακτήρας του ανθρώπου είναι η μοίρα του, όπως έγραφε ο Ηράκλειτος, πράγματι τι μοίρα γι’ αυτή την ανυπέρβλητη μέσα στη συγκλονιστική ταπεινότητά της προσωπικότητα. Γεννημένος στις λάσπες μιας πάμφτωχης αγροτικής γειτονιάς έξω από το Μοντεβιδέο, μα μαθημένος από κούνια να στέργει το φως και την ελευθερία με ορίζοντα τ’ απέραντα χωράφια από χρυσάνθεμα απ’ τα οποία ζούσαν, ο Μουχίκα διαδήλωνε ήδη στα 14 του για τα δικαιώματα των αγροτών. Αργότερα έγινε αντάρτης Τουπαμάρος, τον πυροβόλησαν έξι φορές, φυλακίστηκε για 14 χρόνια, βασανίστηκε και κρατήθηκε σε απομόνωση για αρκετά από αυτά.
Όταν αποφυλακίστηκε, μπήκε στην πολιτική, εξελέγη το 1994 εκπρόσωπος του Μοντεβιδέο, το 1999 γερουσιαστής και το 2010 στο ανώτατο πολιτειακό αξίωμα του Προέδρου με το συντριπτικό ποσοστό του 55%. Κι από εκεί έβγαλε την Ουρουγουάη από την ύφεση, ενώ μέσα σε έναν χρόνο, το 2013, νομιμοποίησε την έκτρωση, τον γάμο ομοφυλοφίλων και τη μαριχουάνα, σε μια συντηρητική καθολική χώρα όπως η δική του. Kαλωσόρισε Σύρους πρόσφυγες τον Οκτώβριο του 2014, ενώ δέχτηκε οι πρώτοι έξι που απελευθερώθηκαν από το κολαστήριο του Γκουαντανάμο να εγκατασταθούν στην Ουρουγουάη.
«Ο Πέπε είναι ένας παλιός σύντροφος στο πλάι σου. Τίποτε περισσότερο, τίποτε λιγότερο», είχε πει σε προεκλογική του εκστρατεία για την προεδρία, αναφερόμενος στον εαυτό του με το «παρατσούκλι» του από την εποχή των Τουπαμάρος. Το τήρησε απαρέγκλιτα.
Όταν εξελέγη στον προεδρικό θώκο, αυτός, ο πρώην αντάρτης που στο κελί της απομόνωσης εξημέρωνε βατράχια και τάιζε ποντίκια για να μην τρελαθεί, αρνήθηκε να μετακομίσει στο προεδρικό μέγαρο ή να συνοδεύεται από αυτοκινητοπομπή. Συνέχισε να μένει στη μικρή του φάρμα με το ένα δωμάτιο των 45 τετραγωνικών, την τσίγκινη οροφή και τις καρέκλες από φορμάικα, μαζί με τη σύζυγο και τα σκυλιά του. Ειδικά με το ένα του σκυλί, τη Μανουέλα, που είχε μόνο τρία πόδια από τότε που εκείνος κατά λάθος το τραυμάτισε με το τρακτέρ, ήταν αχώριστοι.
Όταν ήταν στους Τουπαμάρος, το ευρύ λαϊκό αντάρτικο κίνημα που αγωνίστηκε ενάντια στο τότε αυταρχικό καθεστώς της χώρας, ο Χοσέ Μουχίκα λήστευε τράπεζες κι έδινε τα χρήματα στους φτωχούς. Το περιοδικό «Time» τούς είχε ονομάσει «Αντάρτες Ρομπέν των Δασών». Ως πρόεδρος έπειτα, δώριζε από την πρώτη στιγμή το 90% του μισθού του σε φιλανθρωπικούς σκοπούς, κυκλοφορούσε με ένα παμπάλαιο σκαραβαίο κι επέμενε να λέει πως «δεν είναι τίποτε παρά ένας αγρότης με κοινή λογική».
«Αρχήν άνδρα δείκνυσι», όπως έλεγε ο Σοφοκλής, δηλαδή η ποιότητα του ανδρός φαίνεται όταν του δώσεις εξουσία. Αυτό είναι, εξάλλου, το πεδίο όπου δοκιμάζεται η αυθεντικότητα της ιδεολογίας του καθενός. Κι ο Χοσέ Μουχίκα αποδείχθηκε ριζοσπάστης και πρωτοπόρος στην πράξη. Είναι ενδεικτικό πώς αντιμετώπιζε το παρελθόν του στο αντάρτικο. Στη βιογράφο του M. A. Kαμποντόνικο είχε μιλήσει για τα χρόνια που πέρασε στη φυλακή, αλλά αρνήθηκε τον ρόλο του θύματος: «Δεν θα μιλήσω για το βασανιστήρια και πόσο υπέφερα. Για την ακρίβεια, με ενοχλεί, γιατί βλέπω έναν ανταγωνισμό βασισμένο σε ‘βασανιστηριόμετρο’. Ανθρώπους που χαίρονται να επαναλαμβάνουν ‘ω, πόσο πολύ υπέφερα’».
Ο Μουχίκα απείχε παρασάγγας από κάθε μοντέλο αστού πολιτικού. Πώς θα μπορούσε άλλωστε αφού ήταν αγρότης. Βάδισε έναν δύσκολο δρόμο που μόνος έσκαψε με γυμνά χέρια, ρίχνοντας σπόρους για έναν τόπο φως, σαν αντανάκλαση απ’ τα απέραντα χωράφια από χρυσάνθεμα που αγκάλιαζαν τη φτωχική του κατοικία. Δεν διέθετε πτυχία, δεν διέθετε αστική παιδεία, κι όμως, ήταν μακράν πιο φιλοσοφημένος και προοδευτικός από κάθε πρόεδρο που γνώρισε ο πλανήτης στα χρόνια του. Αυτός, ο επικεφαλής μιας λιλιπούτειας χώρας μόλις 3,4 εκατομμυρίων κατοίκων.
Το 2015, ο Μουχίκα, παρέδωσε λόγω του προχωρημένου της ηλικίας του την εξουσία στον πάλαι ποτέ αντάρτη και συναγωνιστή του Ταμπάρε Βάσκεζ, από τον οποίον την είχε παραλάβει το 2010. Η αλλαγή σκυτάλης έγινε σε κλίμα πανηγυρικό, αλλά και φορτισμένο συγκινησιακά, καθώς ο απελθών πρόεδρος είχε ήδη αφήσει βαριά την κληρονομιά του πολιτικού του ήθους.
Ο «Πέπε» Μουχίκα συνέχιζε μέχρι που πέθανε να μιλά για πολιτική, για κοινωνική δικαιοσύνη, για το νόημα της ζωής. Τα λόγια του, σε απόλυτη συνέπεια με τα έργα του, σαν οδηγός να φωτίζουν τον δρόμο.
«Οι δημοκρατίες δημιουργήθηκαν για να διασφαλίσουν ότι κανένας δεν είναι ανώτερος από τον άλλο»
Ο Χοσέ Μουχίκα έκανε πράξη τη βαθιά δημοκρατική του αντίληψη για την προεδρία. Έλεγε: «Ο πρόεδρος είναι ένας υψηλόβαθμος αξιωματούχος που εξελέγη για να υπηρετήσει ένα σκοπό. Δεν είναι ούτε βασιλιάς ούτε θεός. Δεν είναι ο μάγος-γιατρός μια φυλής που γνωρίζει τα πάντα. Είναι ένας δημόσιος υπάλληλος. Θεωρώ ότι ο ιδανικός τρόπος να ζεις είναι να ζεις όπως η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων που προσπαθούμε να υπηρετήσουμε και να εκπροσωπήσουμε».
Θα μείνει στην ιστορία ως ο «πιο φτωχός πρόεδρος του κόσμου». Ο ίδιος ωστόσο απέκρουε επίμονα τον χαρακτηρισμό: «Δεν είμαι ο πιο φτωχός πρόεδρος. Ο πιο φτωχός είναι εκείνος που χρειάζεται πολλά για να ζήσει. Ο τρόπος ζωής μου είναι το απόρροια των πληγών μου. Είμαι ο γιος της ιστορίας μου. Για πολλά χρόνια της ζωής μου, θεωρούσα ότι θα έβρισκα τη χαρά αν είχα ένα στρώμα».
Όσο για το γεγονός πως διέθετε το 90% του μισθού του για φιλανθρωπικούς σκοπούς: «Έχω έναν τρόπο ζωής που δεν τον αλλάζω απλώς επειδή είμαι πρόεδρος. Κερδίζω περισσότερα από όσα χρειάζομαι, ακόμα κι αν άλλοι δεν θα θεωρούν αρκετά. Για εμένα, δεν είναι θυσία, είναι καθήκον».
Ήταν άτεγκτος την πεποίθησή του ότι πρέπει να παραμένεις ταπεινός ενώ αποκτάς εξουσία: «Όταν οι πολιτικοί αρχίσουν να ανεβαίνουν στην πυραμίδα της εξουσίας, ξαφνικά γίνονται βασιλιάδες. Δεν γνωρίζω πώς λειτουργεί αυτή η διαδικασία, αλλά εκείνο που γνωρίζω είναι ότι οι δημοκρατίες προέκυψαν για να διασφαλίσουν ότι κανένας δεν είναι ανώτερος από κάποιον άλλο». Η μεγαλοπρέπεια όταν αναλαμβάνεις αξίωμα, έλεγε, είναι απομεινάρι του φεουδαρχικού παρελθόντος: «Χρειάζεσαι παλάτι, κόκκινο χαλί, και πολλούς ανθρώπους ξωπίσω σου να σου λένε “Μάλιστα, κύριε”. Όλα αυτά τα θεωρώ φριχτά».
«Έτσι γινόταν πάντα με τις αλλαγές»
Το 2013, νομιμοποίησε την έκτρωση, κάτι που ο προκάτοχός του είχε απορρίψει, και τον γάμο των ομοφυλοφίλων, καθιστώντας την Ουρυογουάη μόλις τη δεύτερη χώρα στη Λατινική Αμερική που νομιμοποίησε τέτοιους γάμους.
«Εφαρμόσαμε μια πολύ απλή αρχή: αποδέξου την πραγματικότητα. Η έκτρωση είναι τόσο παλιό φαινόμενο, όσο ο κόσμος. Ο γάμος των ομοφυλοφίλων –ελάτε, τώρα– είναι πιο παλιός και από τον κόσμο. Είχαμε τον Ιούλιο Καίσαρα, τον Μέγα Αλέξανδρο. Και λένε ότι είναι κάτι καινούργιο; Μα, είναι παλαιότερο από εμάς. Είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα. Εάν δεν τον νομιμοποιούσαμε, θα βασανίζαμε πολίτες χωρίς λόγο».
Την ίδια χρονιά, κατέστησε την Ουρουγουάη την πρώτη χώρα στον κόσμο που νομιμοποίησε τη χρήση μαριχουάνας, με το σκεπτικό ότι έτσι θα αφανίσει τους εμπόρους ναρκωτικών και θα καταστήσει το θέμα, ζήτημα δημόσιας υγείας:
«Πάντα έτσι ήταν με τις αλλαγές. Το 1913, θεσμοθετήσαμε το διαζύγιο ως δικαίωμα των γυναικών στην Ουρουγουάη. Ξέρετε τι έλεγαν τότε; Ότι οι οικογένειες θα διαλύονταν. Ότι ήταν το τέλος των καλών τρόπων και της κοινωνίας. Ανέκαθεν υπήρχε μια συντηρητική και παραδοσιακή οπτική που φοβόταν την αλλαγή. Όταν ήμουν νέος και πήγαινα σε χοροεσπερίδες, έπρεπε να φοράμε κοστούμια και γραβάτες, αλλιώς δεν μας επέτρεπαν να μπούμε μέσα. Δε νομίζω ότι ντύνεται κανείς “καλά” για να πάει σε πάρτι σήμερα».
Για την εξάρτηση, βέβαια, φρόντισε να διευκρινίσει: «Χειρότερο από τα ναρκωτικά, είναι το εμπόριο των ναρκωτικών. Πολύ χειρότερο. Τα ναρκωτικά είναι αρρώστια, και δεν πιστεύω ότι υπάρχουν καλά ναρκωτικά ή ότι η μαριχουάνα είναι καλή. Ούτε τα τσιγάρα. Καμία εξάρτηση δεν είναι καλή. Ούτε το αλκοόλ. Η μόνο καλή εξάρτηση είναι η αγάπη. Ξεχάστε οποιαδήποτε άλλη».
Κι όσο για το πώς ένα πρόεδρος στην ηλικία του περνά τέτοιες ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις: «Είναι λυπηρό ότι ένας 80χρονος παππούς πρέπει να είναι ο ανοιχτόμυαλος “της παρέας”. Οι γέροι δεν είναι γέροι λόγω της ηλικίας τους, αλλά λόγω του τρόπου σκέψης τους. Τρομάζουν με αυτό, αλλά δεν τρομάζουν με αυτό που συμβαίνει στους δρόμους;»
«Τα σουπερμάρκετ δεν πουλάνε χρόνο ζωής»
Από τον τρόπο ζωής του ήταν εμφανές πως ο Μουχίκα ήταν εχθρός του καταναλωτισμού:
«Θυσιάσαμε τους παλαιούς, μη υλιστές θεούς, και τώρα καταλαμβάνουμε τον ναό του Θεού των Αγορών. Αυτός οργανώνει την οικονομία μας, την πολιτική μας, τις συνήθειές μας, τις ζωές μας, μας παρέχει κοστολόγηση και πιστωτικές κάρτες και μας δίνει την ψευδαίσθηση της ευτυχίας (…) Φαίνεται ότι γεννηθήκαμε μόνο για να καταναλώνουμε χωρίς τελειωμό, και ότι, όταν δεν μπορούμε να καταναλώσουμε, νιώθουμε ματαίωση, υποφέρουμε από φτώχεια και αυτοπεριθωριοποιούμαστε».
«Υπάρχουν σουπερμάρκετ και mall που προσφέρουν κάθε λογής προϊόντα. Δεν πουλάνε όμως χρόνο ζωής», είχε πει. «Η κατανάλωση κλέβει χρόνια από τη ζωή σου, γιατί όταν αγοράζεις κάτι, δεν το αγοράζεις με λεφτά, αλλά με τον χρόνο από τη ζωή που αφιερώθηκε στην παραγωγή αυτού του προϊόντος».
Σε αυτή τη στάση είχε καταλήξει και λόγω της αγάπης του για το περιβάλλον: «Μπορούμε να ανακυκλώνουμε πλέον σχεδόν τα πάντα. Εάν ζούσαμε με τα μέσα που διαθέτουμε, τα 7 δισ. του [παγκόσμιου] πληθυσμού θα μπορούσαν να είχαν ό,τι χρειάζονταν. Η διεθνής πολιτική πρέπει να κινείται προς αυτό το στόχο. Αλλά σκεφτόμαστε ως άνθρωποι και ως κράτη και όχι ως [ανθρώπινο] είδος».
«Θα πεθάνω χαρούμενος. Δεν έχω χρέη να ξεπληρώσω»
Κατά τη διάρκεια της προεδρίας του, η χώρα βγήκε από την ύφεση. Το ποσοστό της φτώχειας μειώθηκε από 40% σε 11%, χάρη σε μια γενναία αναδιάταξη της φορολογίας υπέρ των φτωχών και την αύξηση των χαμηλών μισθών και συντάξεων, ενώ η ανεργία από το 13% έπεσε στο 7%.
«Οι επιχειρήσεις απλώς θέλουν να αυξήσουν τα κέρδη τους. Από την κυβέρνηση εξαρτάται αν θα διασφαλίσει ότι διανέμει αρκετά από αυτά τα κέρδη, ώστε οι εργαζόμενοι να έχουν αρκετά χρήματα να αγοράζουν τα αγαθά που παράγουν», είχε πει ο Μουχίκα σε επιχειρηματίες στο Αμερικανικό Εμπορικό Επιμελητήριο. «Δεν πρόκειται για κανένα μυστήριο – λιγότερη φτώχεια σημαίνει περισσότερο εμπόριο. Η πιο σπουδαία επένδυση που μπορούμε να κάνουμε είναι στο ανθρώπινο δυναμικό».
Όλα αυτά, περιλαμβάνονταν στο σχέδιό του για την Ουρουγουάη κατά τη διάρκεια της προεδρίας του:
«Στόχος μου είναι να επιτύχω λίγο λιγότερη αδικία στην Ουρουγουάη, για να βοηθήσω τους πιο ευπαθείς. Επίσης, να αφήσω πίσω μου μια πολιτική σκέψη, έναν τρόπο να ατενίζει κανείς το μέλλον, που θα κληροδοτηθεί στις επόμενες γενιές και θα χρησιμεύσει για να προχωρήσουμε μπροστά. Δεν θα φτιάξω τον παράδεισο ή κάτι παραπλήσιο. Αυτό που θέλω είναι να αγωνιστώ για το συλλογικό καλό στην πρόοδο. Η ζωή περνά. Ο τρόπος να την παρατείνεις είναι να συνεχίσουν άλλοι το έργο σου».
Τον περασμένο Νοέμβριο, ταλαιπωρημένος κι αδύναμος από τις ακτινοθεραπείες που έκανε για τον καρκίνο, σε έναν γενικό απολογισμό δήλωνε στην ισπανική El Pais: «Αφιέρωσα τη ζωή μου για να αλλάξω τον κόσμο και δεν άλλαξα ούτε ένα πράγμα. Αλλά το διασκέδασα. Έδωσα νόημα στη ζωή μου. Θα πεθάνω χαρούμενος. Ξόδεψα τη ζωή μου στο να ονειρεύομαι, να αγωνίζομαι, να παλεύω. Με χτύπησαν και λοιπά, αλλά δεν πειράζει. Δεν έχω χρέη να ξεπληρώσω».
«Είδα την άνοιξη να γίνεται χειμώνας»
Μπαρουτοκαπνισμένος αντάρτης ο ίδιος, πώς άραγε διαμορφώθηκε η άποψή του για τις επαναστάσεις και τις εξεγέρσεις στην πιο ώριμη ηλικία του;
«Είδα εποχές άνοιξης να καταλήγουν σε τρομερούς χειμώνες. Οι άνθρωποι είμαστε κοινωνικά όντα. Δεν μπορούμε να ζήσουμε μόνοι μας. Η ζωή μας εξαρτάται από την κοινωνία. Είναι άλλο πράγμα να ανατρέψεις μια κυβέρνηση και να καταλάβεις τους δρόμους. Και είναι άλλο πράγμα συνολικά να δημιουργήσεις και να χτίσεις μια καλύτερη κοινωνία, μια κοινωνία που χρειάζεται οργάνωση, πειθαρχία και μακροπρόσθεσμη δουλειά. Μην τα συγχέουμε αυτά τα δύο. Θέλω να το ξεκαθαρίσω: νιώθω φίλα προσκείμενος με αυτή τη νεανική ενέργεια, αλλά δεν νομίζω ότι θα καταλήξει πουθενά αν δεν ωριμάσει».
«Κάνε κάτι τώρα για να μην αναρωτηθείς, γέρος, αν πρόδωσες το παιδί μέσα σου»
«Να ζεις σύμφωνα με το πώς σκέφτεσαι», έλεγε ο Χοσέ Μουχίκα ερωτώμενος ποιο είναι το μυστικό της ευτυχίας. «Να είσαι ο εαυτός σου και να μην προσπαθείς να επιβάλλεις τα κριτήριά σου στους άλλους. Δεν περιμένω από τους άλλους να ζουν σαν κι εμένα. Θέλω να σέβομαι την ελευθερία των ανθρώπων, αλλά υπερασπίζομαι και τη δική μου ελευθερία. Και αυτό πάει μαζί με το θάρρος να λες αυτό που σκέφτεσαι, ακόμα κι αν κάποιες φορές οι άλλοι δεν έχουν τις ίδιες απόψεις με σένα».
«Είσαι ελεύθερος όταν αφιερώνεις τον χρόνο σου για τη δική σου ευτυχία, για πολιτισμό, για την αγάπη, με τους φίλους και την οικογένειά σου», έλεγε.
Συγκλονιστικά ήταν όσα είπε για το νόημα της ζωής, μιλώντας σε εκδήλωση το 2019 στο Ιβηροαμερικανικό Πανεπιστήμιο του Μεξικού, που του απένειμε το 2019 τον τίτλο του Επίτιμου Διδάκτορα για τη συμβολή του στην προώθηση της κοινωνικής ευημερίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και στη συμφιλίωση των λατινοαμερικανικών εθνών. Αφού ανέφερε ότι γνωρίζει πόση ματαίωση έχει γνωρίσει ο μεξικανικός λαός και οι αγώνες του, ο Χοσέ «Πέπε» Μουχίκα παρότρυνε τους φοιτητές:
«Αλλά αγωνιστείτε, παιδιά. Μπορείς να ζήσεις επειδή γεννήθηκες, όπως ένα σκαθάρι ή ένα μυρμήγκι. Αλλά η φύση μάς έκανε ζώα με συνείδηση. Εν μέρει, στη ζωή μας μπορούμε να δώσουμε μια κατεύθυνση. Εάν εσείς δεν της δώσετε σκόπιμα μια κατεύθυνση, μην ανησυχείτε, η αγορά θα της δώσει. Και θα περάσετε όλη τη ζωή σας πληρώνοντας τέλη κάθε μήνα. Και θα ονειρεύεστε ότι προοδεύετε αγοράζοντας καινούργια πράγματα. Μέχρι να γίνετε άχρηστοι γέροι. Η εναλλακτική λύση είναι μέρος της ζωής σας να το ξοδεύετε στην υπηρεσία μιας μικρής ουτοπίας. Αν θέλετε, προσπαθήστε να χτίσετε μια καλύτερη χώρα, μια καλύτερη κοινωνία γι’ αυτούς που θα έρθουν μετά από εσάς. Αλλά αυτή είναι μια συνειδητή απόφαση, που σε κάποιο στάδιο της ζωής πρέπει να πάρεις. Κι αν δεν την πάρεις συνειδητά, μηχανικά η πραγματικότητα θα σε σύρει και θα πιστέψεις ότι πρόοδος σημαίνει να αλλάξεις τη μοτοσικλέτα με αυτοκίνητο, και μετά θα αλλάξετε το αυτοκινητάκι με ένα Audi, και ούτω καθεξής.
»Πρέπει να επιλέξετε. Πιθανότατα, όταν είσαι γέρος ή γριά, κι οι ρευματισμοί και οι πόνοι των οστών σε παραλύουν, ένα απόγευμα να κοιταχτείς στον καθρέφτη και να αναρωτηθείς: Έχω προδώσει το παιδί που βρισκόταν μέσα μου; Αλλά θα είναι αργά πια».
Δείτε:
El Pepe, a Supreme Life (2018), του Εμίρ Κοστουρίτσα
A Twelve-Year Night (2018) του Αλβάρο Μπρέχνερ
