Από αριστερά, ο Δημήτρης Χονδρός -οικονομολόγος κοινωνικής ψυχιατρικής και διοικητικά υπεύθυνος του Κέντρου, ο Γιώργος Σκαλκώτος - κοινωνικός λειτουργός, η Βιβή Προκόπη - ψυχολόγος και ο Χρήστος Παπανδρέου - κοινωνικός λειτουργός.
«Πες μας τι θες να γράψεις, πως το έχεις στο μυαλό σου, πρόκειται για ένα τεράστιο θέμα που μπορούμε να συζητάμε για ώρες». Κάπως έτσι ξεκίνησε η κουβέντα μου με την ομάδα ειδικών που στελεχώνουν το Kέντρο Ψυχικής Υγείας του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής στο δήμο Παπάγου και δεν είχαν άδικο σε αυτό που έλεγαν καθισμένοι γύρω μου στο οβάλ τραπέζι . Οι πολλοί, σε βάθος χρόνου, αναπαραγόμενοι μύθοι και το κοινωνικό στίγμα γύρω από την ψυχική νόσο είναι οι λόγοι που με οδήγησαν ως τη μονάδα πρωτοβάθμιας περίθαλψης που παρέχει ψυχιατρική διάγνωση, ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις σε άτομα και ομάδες και παρεμβαίνει στην τοπική κοινωνία μέσω ερευνών, με σκοπό την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα ψυχικής υγείας.
Το Σεπτέμβρη του 1989 η εφημερίδα London Observer έγραφε για τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησης στο ψυχιατρείο της Λέρου, περιγράφοντας τους ασθενείς ως κρατούμενους σε ένα νησί/στρατόπεδο συγκέντρωσης. Η Ελλάδα, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '80 είχε βρεθεί σε μια δίνη κριτικής από την Ευρωπαϊκή Ένωση για τις συνθήκες παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας και μέχρι τα μέσα της επόμενης δεκαετίας λάμβανε χρηματοδότηση για την ανάπτυξη νέων δομών και υπηρεσιών με στόχο την κοινωνική ενσωμάτωση κι επαγγελματική επανένταξη των ψυχικώς ασθενών. Μέχρι τότε, τα ψυχιατρεία της χώρας λειτουργούσαν ως αποθήκες ψυχών, που εισάγονταν και δεν έβγαιναν ποτέ, παρά μόνο αν δραπέτευαν. Με το πέρας της χρηματοδότησης, μια μεταρρύθμιση με την ονομασία «Ψυχαργώς» δεσμεύει το Υπουργείο Yγείας και Πρόνοιας σε ένα εθνικό σχέδιο για την αλλαγή του τρόπου παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας, με μετάθεση του κέντρου βάρους από την παρεχόμενη ασυλικού τύπου περίθαλψη στην κοινοτική φροντίδα που θα ολοκληρωθεί το 2020.
Ο Δημήτρης Χονδρός, οικονομολόγος κοινωνικής ψυχιατρικής και διοικητικά υπεύθυνος του Κέντρου
«Αν αρρωστήσετε το πρώτο πράγμα που θα κάνετε είναι να πάτε στο κέντρο υγείας, αν σπάσετε το πόδι σας θα επισκεφτείτε τον ορθοπεδικό. Εμείς είμαστε μια ομάδα ψυχικής υγείας πρωτοβάθμιας φροντίδας, είμαστε η αιχμή του δόρατος του συστήματος υγείας που είναι πιο κοντά στον πολίτη». Σύμφωνα με το νόμο υπ’ αριθμόν 2716 οι υγειονομικές περιφέρειες της χώρας διαιρούνται σε τομείς ψυχικής υγείας με κριτήρια γεωγραφικά και πληθυσμιακά, στους οποίους εντάσσονται μονάδες ψυχικής υγείας. O Δημήτρης Χονδρός, οικονομολόγος κοινωνικής ψυχιατρικής και διοικητικά υπεύθυνος του Κέντρου που εξυπηρετεί τους κατοίκους των δήμων Παπάγου, Χολαργού, Ψυχικού, Νέου Ψυχικού και Χαλανδρίου εξηγεί πως μια τέτοια προσπάθεια στοχεύει στο να κλείσoυν οριστικά όλα τα ψυχιατρεία στην επικράτεια. «Άνθρωποι με ελαφριάς μορφής προβλήματα, που επηρέαζαν ωστόσο τους ίδιους και το οικογενειακό τους περιβάλλον δεν ήξεραν που να απευθυνθούν. Ένας καταθλιπτικός δηλαδή έμενε ακάλυπτος από πλευράς υπηρεσιών, την ώρα που κάθε ψυχιατρείο ξεχνούσε μέσα τους αρρώστους, στη λογική των φαρμάκων και του εγκλεισμού. Το ανάχωμα για να μην επιστρέψουμε σε τέτοιου είδους καταστάσεις είναι το να διευρυνθεί το δίκτυο πρωτοβάθμιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας με κέντρα σαν το δικό μας, κέντρα για παιδιά και εφήβους, κινητές μονάδες, κέντρα ημερήσιας φροντίδας, νοσοκομεία ημέρας και ξενώνες που θα φιλοξενούν όσους αντιμετωπίζουν πρόβλημα στέγης».
Οι ψυχολόγοι Λίλλη Πέππου και Θοδωρής Μιχαλόπουλος.
Βασικός στόχος της ομάδας του Κέντρο Ψυχικής Υγείας του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής είναι να μην υπάρχει λίστα αναμονής όπως λέει ο Γιώργος Σκαλκώτος, κοινωνικός λειτουργός που θα σας απαντήσει στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής. «Εμείς θα κλείσουμε το πρώτο ραντεβού αμέσως και ανάλογα με τη σοβαρότητα της κατάστασης θα κλείσουμε και το δεύτερο. Αν έρθει κάποιος που έχει αυτοκτονικό ιδεασμό και μια μητέρα που ανησυχεί για την ενηλικίωση τους γιου της είναι προφανές ποια από τις δύο περιπτώσεις χτυπάει το καμπανάκι. Σε περίπτωση που κάποιος πρέπει να λάβει άλλου είδους υπηρεσίες, πιο εξειδικευμένες, γίνεται παραπομπή από την υπηρεσία μας σε μια άλλη. Έχουμε όμως τη δυνατότητα να απαντούμε στα αιτήματα του κόσμου με πολλά διαφορετικά εργαλεία, σχεδόν από όλο το φάσμα των θεραπευτικών κατευθύνσεων». Το ζήτημα είναι πότε θα καταλάβουμε ότι ένα κοντινό μας πρόσωπο χρήζει παρακολούθησης προκειμένου να σηκώσουμε το ακουστικό και να καλέσουμε στο κέντρο «Θα υπάρξει κάποια αλλαγή στη μέχρι πρότινος συμπεριφορά του ατόμου, κυρίως όσον αφορά τις διαταραχές άγχους. Αλλαγή στη διαχείριση των συναισθημάτων του, στον τρόπο ομιλίας του, στις γνωστικές του λειτουργίες, στη μνήμη του, στην συγκέντρωση του, τον ύπνο, την όρεξή του. Σε σοβαρές ψυχικές διαταραχές, όπως στις διαταραχές προσωπικότητας, είναι περισσότερο εμφανείς οι διαφορές, αφού ένας άνθρωπος κοινωνικός ξαφνικά αποσύρεται πάρα πολύ έντονα ή παραμελεί τον εαυτό του», απαντά η ψυχολόγος Λίλη Πέππου.
Ο Χρήστος Παπανδρέου, κοινωνικός λειτουργός.
Οι θεραπευτές της ψυχής δεν είναι ούτε παντογνώστες ούτε αλάθητοι, είναι επαγγελματίες όπως όλοι μας που με την εμπειρία και την τριβή με το αντικείμενό τους βελτιώνουν τις μεθόδους σύμφωνα με την ψυχολόγο Βιβή Προκόπη. «Παρότι προερχόμαστε από διαφορετικά θεραπευτικά ρεύματα, στις εποπτείες ακούμε πως θα είχαν χειριστεί το εκάστοτε θέμα οι συνάδελφοι, με αποτέλεσμα να εμπλουτίζουμε τις ικανότητες μας και μπορούμε να απαντήσουμε πιο ολοκληρωμένα στο κάθε αίτημα». Παρά τη δυσπιστία πολλών ασθενών για το κατά πόσο μια ψυχική ασθένεια μπορεί να ιαθεί πλήρως όπως μια πάθηση του σώματος, ο επίσης ψυχολόγος Θοδωρής Μιχαλόπουλος τονίζει πως τίποτα δεν περνάει από μόνο του. «Οποιαδήποτε ψυχική ασθένεια, σε όποιο στάδιο και αν βρίσκεται, λιγότερο ή περισσότερο σοβαρή, όποιο και αν είναι το κοινωνικό στάτους του ατόμου που την φέρει, δεν φεύγει και δε βελτιώνεται χωρίς την ανάλογη στήριξη και βοήθεια που έχει πάντα αποτέλεσμα και μάλιστα σημαντικά. Οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας αποτελούν έναν καθρέφτη της ποιότητας και του επιπέδου μιας κοινωνίας. Αν και στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ο τομέας της πρόνοιας ζορίζεται, υπάρχει μεγάλη μετατόπιση κόσμου που εξυπηρετούνταν στον ιδιωτικό τομέα προς τον δημόσιο, αφού πολλοί είναι εκείνοι που νιώθουν μεγαλύτερη ασφάλεια ερχόμενοι εδώ, από το να πέσουν θύματα καιροσκόπων που θα τους ζητήσουν μεγάλα χρηματικά ποσά».
Πόσες συνεδρίες χρειάζεται ένας ασθενής για να δει αποτελέσματα; «Έχουν βάλει οι Αμερικάνοι ένα όριο που είναι οι δώδεκα συνεδρίες, εδώ προσεγγίζουμε λίγο πιο ανθρώπινα τους ασθενείς, αφού ορισμένους τους παρακολουθούμε εδώ και πέντε χρόνια. Από τη στιγμή που δε δημιουργούμε ουρές και καταφέρνουμε να απαντάμε γρήγορα στα αιτήματα δεν θα διώξουμε κάποιον που διακρίνουμε πως πρέπει να παρακολουθήσουμε παραπάνω, ακόμη και αν τον βλέπουμε αραιά», απαντά ο Δημήτρης Χονδρός. Η καινοτομία του συγκεκριμένου κέντρου βρίσκεται στο ότι συνδυάζει την κλινική δουλειά με έρευνα και παρέμβαση στην τοπική κοινωνία στοχεύοντας στην πρόληψη, την ενημέρωση και την καταπολέμηση του στίγματος. «Όλες οι λανθασμένες αντιλήψεις γύρω από την ψυχική νόσο ξεκινούν από το γεγονός πως τον ασθενή που αποκαλούμε τρελό τον περιχαρακώνουμε. Ένας μαντρότοιχος περιόριζε τις προηγούμενες δεκαετίες τον διαφορετικό, τον παράξενο από τους υπόλοιπους. Η κοινωνία χλεύαζε αυτούς τους ανθρώπους, δεν τους έδινε δουλείες, τους έκλεινε σε άσυλο, η αδερφή ενός ψυχικά ασθενή μπορεί να μη έβρισκε σύζυγο, τους στερούσε δηλαδή σε γενικές γραμμές μια φυσιολογική ζωή».
Φοιτήτριες που κάνουν την πρακτική τους άσκηση στο κέντρο ψυχικής υγείας
Πριν από περίπου τρία χρόνια, ηλικιωμένος άντρας αυτοκτονεί δημοσίως στην πιο πολυσύχναστη πλατεία της Αθήνας. Μερικούς μήνες πίσω σύζυγος γνωστού, πρώην κραταιού πολιτικού άντρα, δραπετεύει από το Δρομοκαΐτειο -αφού πρώτα χαράζει ένα μήνυμα μητρικής στοργής στον κορμό ενός δέντρου- κι ένα αεροπλάνο γερμανικής εταιρείας οδηγείται σε πτώση από τον ίδιο του τον πιλότο. Στο σήμερα, ένας αστυνομικός στην Θεσσαλονίκη κατηγορείται πως δολοφόνησε με στραγγαλισμό την επτάχρονη κόρη του. Τα περιστατικά προφανώς δε συνδέονται μεταξύ τους, η ενστικτώδης κοινωνική αντίδραση όμως τσουβαλιάζει κι αποδίδει τις συμπεριφορές σε στρεβλό ψυχισμό διαιωνίζοντας «ψυχοπαθή στερεότυπα». Μετά αναλαμβάνουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης κι ενισχύουν ανεύθυνα με ξύλινους αστοιχείωτους τίτλους τον περαιτέρω στιγματισμό. Ας μην πέφτουμε άλλο σε αυτήν την παγίδα.
Η ομάδα του ΕΠΙΨΥ καταρρίπτει μερικούς μύθους γύρω από την ψυχική νόσο:
- Η ψυχική νόσος είναι κληρονομική. Βρίσκεται υπό διερεύνηση. Παρότι πολλές έρευνες στην παγκόσμια βιβλιογραφία υποστηρίζουν εν μέρει αυτή την άποψη, οι ψυχικές ασθένειες συνδέονται με τη βιοχημεία του εγκεφάλου γι’ αυτό δεν υπάρχει ακόμη μια σαφής, ξεκάθαρη απάντηση. Ενώ η επικρατούσα άποψη μεταξύ των ειδικών είναι πως όλες οι ασθένειες είναι πολυπαραγοντικές, το κληρονομικό επιχείρημα έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές για να περιορίσει και να δεσμεύσει τις επιλογές των ανθρώπων με σοβαρή ψυχική ασθένεια, παρότι δεν έχει αποδειχθεί πως ένας άρρωστος γονέας θα κληρονομήσει στο παιδί του την αντίστοιχη πάθηση.
- Οι άνθρωποι που πάσχουν από κατάθλιψη δεν έχουν το σθένος να αντιμετωπίσουν τις καθημερινές δυσκολίες. Η κατάθλιψη δεν προϋποθέτει αδυναμία χαρακτήρα ή νωθρότητα.
- Οι πάσχοντες από σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνοι και βίαιοι. «Βίαια δεν είναι τα νερά του ποταμού, βίαιες είναι οι όχθες που τον περιορίζουν», λέει ο Χρήστος Παπανδρέου, κοινωνικός λειτουργός, παραφράζοντας Μπρεχτ. Καμία ψυχική νόσος δεν συνεπάγεται επικίνδυνη συμπεριφορά ή βίαιες εξάρσεις. «Την επικινδυνότητα και τη βιαιότητα την αναπαράγει το ίδιο στο σύστημα όταν βλέπουμε ασθενείς δεμένους, καθηλωμένους επί μακρών σε μια συνεχή ανασφάλεια και περιθωριοποίηση».
- Όλοι έχουμε άγχος, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα κάποιας ψυχικής νόσου. Αν έχετε σαφείς ενδείξεις πως επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την λειτουργικότητα, τις σχέσεις ή την εργασία σας, όταν σταματήσετε να χαιρόσαστε με πράγματα που πριν σας ικανοποιούσαν, σε περίπτωση που το άγχος σας δεν εκφράζεται με λέξεις αλλά με επαναλαμβανόμενες κρίσεις πανικού μπορείτε να απευθυνθείτε σε έναν ειδικό χωρίς αυτό να σημαίνει πως βρισκόσαστε στην αρχή κάποιας νόσου.
Το ΕΠΙΨΥ διενεργεί από το 2008 μια σειρά επιδημιολογικών μελετών πανελλαδικής εμβέλειας.
Ποια είναι τελικά η επίδραση της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία του ελληνικού πληθυσμού;
Με δείγμα 2.188 ατόμων από 18 ετών και άνω, η τελευταία έρευνα του έτους 2013 έδειξε αύξηση του ποσοστού της μείζονος κατάθλιψης κατά τέσσερις ποσοστιαίες μονάδες σε σχέση με το 2011, φτάνοντας στο 12,3% του γενικού πληθυσμού. Οι γυναίκες, οι ηλικιακές ομάδες των 35-44 και των 55-64 ετών, τα άτομα με χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, τα άτομα με οικογενειακό εισόδημα έως 400 ευρώ, οι άνεργοι και οι υποαπασχολούμενοι είναι εκείνοι που και παρουσιάζουν υψηλότερα ποσοστά ψυχικής νόσου. Η αποπληρωμή της δόσης κάποιου δανείου ή μιας πιστωτικής, η εξόφληση λογαριασμών, η δόση του αυτοκινήτου, τα έξοδα ένδυσης και υπόδησης, τα δίδακτρα των φροντιστηρίων, το ενοίκιο της κατοικίας ακόμη και τα ψώνια στο σούπερ μάρκετ είναι οι βασικές οικονομικές δυσκολίες του πληθυσμού που οδηγούν στα αυξημένα κρούσματα ψυχικής νόσου.
Ο Ιωάννης Δημόπουλος, ψυχίατρος και επιστημονικά υπεύθυνος του κέντρου
Ο Ιωάννης Δημόπουλος, ψυχίατρος και επιστημονικά υπεύθυνος του κέντρου θεωρεί πως ο κοινωνικός ιστός της χώρας διαθέτει μια πιο στέρεη σύνδεση που δεν μας έχει οδηγήσει ακόμη στα συχνά και πιο βαριά περαστικά των βορειοευρωπαϊκών χωρών. «Είναι γεγονός πως οι Έλληνες, με την επιβάρυνση των τελευταίων ετών, άρχισαν να κλείνονται στον εαυτό τους και νιώθουν πως δεν υπάρχει κάποιος να τους ακούσει από τη στιγμή που οι περισσότεροι αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα, ίσως όντως ένας φίλος να μη μπορεί να τους βοηθήσει πλέον. Οι οικονομικές δυσκολίες, οι διαταραγμένες ισορροπίες εντός της οικογένειας με την αλλαγή ρόλων έχουν αντικαταστήσει τις παραδοσιακές αρχές που έκαναν τα πράγματα να κυλούν κάπως από μόνα τους. Εντύπωση μου κάνει για παράδειγμα πως άνθρωποι μεγάλης ηλικίας -έχοντας παιδιά που ενδεχομένως έχουν δημιουργήσει τη δική τους οικογένεια- πιέζονται από καταστάσεις που αν δε μιλήσουν γι 'αυτές μπορεί να τους οδηγήσουν σε μια ελαφριά ψυχική νόσο και μας ζητούν βοήθεια, ενώ παλαιότερα δεν συνέβαινε αυτό».
Το συμπέρασμα της έρευνας είναι πως ο καταγραφόμενος ψυχικός αντίκτυπος της κρίσης δεν μπορεί να θεωρηθεί πια ως ένα πρώτο «σοκ» απέναντι στη βίαιη ανατροπή των πρότερων συνθηκών. Τα σχετικά ευρήματα φαίνονται να αντικατοπτρίζουν περισσότερο πάγιες επιδράσεις της οικονομικής δυσπραγίας στην ψυχική υγεία, που η ομάδα του ΕΠΙΨΥ συνιστά να ληφθούν σοβαρά υπόψη.
