Η εκπομπή ρύπων από τους λιγνιτικούς σταθμούς συνδέεται με αυξημένα κρούσματα καρκίνου και πρόωρους θανάτους.
Περπατώντας στον οικισμό Άγιοι Ανάργυροι της Κοζάνης, αντικρίζουμε εικόνες ερημοποίησης και εγκατάλειψης. Λίγοι – κυρίως ηλικιωμένοι – κάτοικοι καθισμένοι στο καφενείο, σπίτια με έντονες ρωγμές στους τοίχους, έδαφος που σε αρκετά σημεία έχει ανοίξει στα δύο. Στο τέλος του κεντρικού δρόμου, η άσφαλτος κόβεται απότομα και ακολουθεί γκρεμός σαράντα μέτρων.
«Μην πλησιάζετε στην άκρη. Υπάρχει κίνδυνος να γίνει ακόμη μεγαλύτερη κατολίσθηση», μας προειδοποιεί ο πρόεδρος του χωριού, Γιώργος Τσισμαλίδης. Βρισκόμαστε πλέον στο μέρος όπου το λιγνιτωρυχείο Αμυνταίου κατέρρευσε τον περυσινό Ιούνιο, λίγα μόλις μέτρα μακριά από τα σπίτια και, από τύχη, δεν χάθηκαν ανθρώπινες ζωές.
Το συγκεκριμένο ορυχείο δημιουργήθηκε το 1982. Έως τότε, οι κάτοικοι των Αγίων Αναργύρων ζούσαν κυρίως από τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η εξόρυξη λιγνίτη και η καύση του στο κοντινό εργοστάσιο της ΔΕΗ, προκειμένου να τροφοδοτείται η χώρα με ηλεκτρική ενέργεια, πρόσφεραν μεγάλο αριθμό νέων και καλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας. Έτσι, αρκετοί ντόπιοι άφησαν τα χωράφια και τα ζώα τους για να απασχοληθούν εκεί. Μέσα στα επόμενα χρόνια, όμως, άρχισαν να εμφανίζονται οι αρνητικές επιπτώσεις, με σοβαρότερες την έντονη περιβαλλοντική ρύπανση και την επιδείνωση της υγείας των κατοίκων. «Η μετεγκατάσταση του χωριού σε άλλη περιοχή μάς απασχολούσε τις τελευταίες δύο δεκαετίες», σημειώνει ο κ. Τσισμαλίδης. «Εξαιτίας του λιγνίτη, υπήρχε παντού τέφρα, σκόνη και κάρβουνο, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις γης είχαν μειωθεί από 15 σε 2 χιλιάδες στρέμματα, ενώ το ορυχείο έδειχνε να έχει προβλήματα σταθερότητας. Ωστόσο, όσο κι αν ζητούσαμε να μετακινηθούμε σε νέο οικισμό, οι αρμόδιοι φορείς αδιαφορούσαν ή ισχυρίζονταν ότι δεν υπήρχαν κονδύλια για κάτι τέτοιο».
Αποκαλυπτικό τοπίο.
Εν τέλει, το 2011, η κυβέρνηση ενέκρινε τη μετεγκατάσταση των Αγίων Αναργύρων και, τρία χρόνια αργότερα, σε ψηφοφορία που διεξάχθηκε σχετικά με την τοποθεσία της ίδρυσης του νέου οικισμού, το 70% των κατοίκων επέλεξε την περιοχή Κουρί στον δήμο Εορδαίας. Το συνολικό κόστος της διαδικασίας υπολογίστηκε στα 35-40 εκατομμύρια ευρώ. Τον Ιούνιο του 2017, με την κατολίσθηση του ορυχείου, όπου αποκολλήθηκαν 80 εκατομμύρια κυβικά μέτρα εδαφικών μαζών και κινδύνεψαν ανθρώπινες ζωές, δεν υπήρχαν περιθώρια για άλλη χρονοτριβή. Η απαλλοτρίωση του χωριού και η μετακίνηση των ντόπιων σε ασφαλέστερη τοποθεσία έγιναν ακόμη πιο επιτακτική ανάγκη.
Τότε, διακόσιοι από τους μόνιμους κατοίκους έφυγαν αμέσως από τα σπίτια τους και εγκαταστάθηκαν προσωρινά στην Πτολεμαΐδα με τη ΔΕΗ να καλύπτει τα έξοδα για το ενοίκιό τους και μόλις τριάντα έμειναν πίσω, είτε γεωργοί και κτηνοτρόφοι που ήθελαν να προστατέψουν τις περιουσίες τους, είτε άνθρωποι συναισθηματικά δεμένοι με τον τόπο τους που αρνήθηκαν να τον εγκαταλείψουν. «Όμως, πρέπει να απομακρυνθούν όλοι, γιατί δεν αποκλείεται νέα υποχώρηση του εδάφους», επισημαίνει ο κ. Τσισμαλίδης. Επιπλέον, όπως αναφέρει ο ίδιος, 70 οικογένειες κατέθεσαν μήνυση προς τη ΔΕΗ για την κατολίσθηση του ορυχείου, αλλά η επιχείρηση αρνείται να αναλάβει την ευθύνη για το συμβάν, αποδίδοντάς το σε φυσική καταστροφή.
Το σημείο από όπου ξεκίνησε η κατολίσθηση του ορυχείου Αμυνταίου.
Κατά την κατολίσθηση, μετακινήθηκαν 80 εκατομμύρια κυβικά μέτρα χώματος. Το βάθος του ορυχείου έφτανε στα 260 μέτρα.
Ο κοντινότερος λιγνιτικός σταθμός της ΔΕΗ βρίσκεται σε απόσταση μόλις τριών χιλιομέτρων.
Σήμερα, τόσο οι κάτοικοι των Αγίων Αναργύρων που έχουν παραμείνει στο χωριό, όσο κι εκείνοι που εγκαταστάθηκαν στην Πτολεμαΐδα, αναμένουν τις απαραίτητες υπογραφές από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας για την απαλλοτρίωση του κατεστραμμένου οικισμού, ώστε να ακολουθήσει η ίδρυση του νέου και η μετακίνησή τους. Συζητώντας μαζί τους, η θλίψη για ό,τι έχει προηγηθεί και η αγωνία για να επισπευσθούν τα επόμενα βήματα είναι εμφανείς. Στο μεταξύ, καλούνται να πληρώσουν ΕΝΦΙΑ, ακόμη και για τα σπίτια που έχουν εγκαταλειφθεί. «Σε αυτό το μέρος, δεν υπάρχει μέλλον», συνοψίζει ο κ. Τσισμαλίδης. «Η κοινότητα πρέπει να αλλάξει τόπο κατοικίας όσο το δυνατόν συντομότερα και να αναζητήσει νέες θέσεις απασχόλησης εκεί. Αν, μέχρι το τέλος του μήνα, η κυβέρνηση δεν ξεκινήσει τη διαδικασία της απαλλοτρίωσης, θα καταφύγουμε σε διαμαρτυρίες».
Έναρξη ευρωπαϊκής συνεργασίας με ορίζοντα τη μεταλιγνιτική εποχή
«Πρέπει να απομακρυνθούν και οι τελευταίοι κάτοικοι από το χωριό, γιατί υπάρχει κίνδυνος ακόμα μεγαλύτερης υποχώρησης του εδάφους», εξηγεί ο Γιώργος Τσισμαλίδης σε δημοσιογράφο.
Η ιστορία του χωριού των Αγίων Αναργύρων, οι αρνητικές επιπτώσεις του λιγνίτη συνολικά (υψηλό κόστος, εκπομπή ρυπογόνων ουσιών, αυξημένα κρούσματα καρκίνου, πρόωροι θάνατοι), καθώς και η ολοένα και εντονότερη κλιματική αλλαγή, αναζωπυρώνουν τη συζήτηση για την ανάγκη μείωσης της χρήσης του και στροφής σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Το συγκεκριμένο ζήτημα αποτέλεσε και τον θεματικό άξονα του 1ου Φόρουμ Δημάρχων για τη Δίκαιη Μετάβαση των ανθρακοφόρων/λιγνιτικών περιφερειών της Ευρώπης, το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου στην Κοζάνη.
Στη διάρκεια αυτού, δήμαρχοι από λιγνιτικές περιοχές της Γερμανίας, της Πολωνίας, της Σλοβακίας, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας και της Ελλάδας, στελέχη περιφερειακής αυτοδιοίκησης, μέλη περιβαλλοντικών οργανώσεων και εκπρόσωποι εργατικών σωματείων περιέγραψαν τις εμπειρίες τους και διατύπωσαν τις προτάσεις τους για το μέλλον. «Τα τελευταία εκατό χρόνια, η Ευρώπη βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στην εξόρυξη άνθρακα», τονίστηκε κατά τη διάρκεια του Φόρουμ. «Το ερώτημα πλέον δεν είναι αν θα γίνει η μετάβαση σε άλλες πηγές ενέργειας, αλλά με ποιο τρόπο, ώστε να είναι όσο το δυνατόν πιο δίκαιη για τους εργαζόμενους στα ορυχεία και τους λιγνιτικούς σταθμούς, τις τοπικές κοινωνίες, τις μελλοντικές γενιές».
Μέλη του WWF Ελλάς μάς συνόδευσαν στο σημείο της κατολίσθησης.
Στην αρχή της συζήτησης, τον λόγο πήρε ο εκπρόσωπος της ευρωπαϊκής επιτροπής για θέματα ενέργειας και απεσταλμένος του Αντιπροέδρου της Κομισιόν, Εero Ailio, υποστηρίζοντας ότι «όσον αφορά στη χρηματοδότηση της πορείας προς ένα νέο ενεργειακό μοντέλο, υπάρχει η δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν πόροι που έχουν ήδη συγκεντρωθεί για άλλα πρότζεκτ, τα οποία δεν έχουν υλοποιηθεί. Επιπλέον, παγκόσμιοι χρηματοδοτικοί οργανισμοί μπορούν να συμβάλουν υπέρ του συγκεκριμένου σκοπού». Ωστόσο, όπως πρόσθεσε, στο πέρασμα προς τη μεταλιγνιτική εποχή, είναι σημαντικό να υπάρχει και η υποστήριξη των τοπικών κοινωνιών.
Από την πλευρά της, η δήμαρχος της πόλης Bobov Dol στη Βουλγαρία, Elsa Velichkova, αναφέρθηκε στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η περιοχή λόγω του περιορισμού της χρήσης του λιγνίτη και επεσήμανε την ανάγκη συνεργασίας με άλλες χώρες για την αντιμετώπισή τους. «Από το 1981, η αξιοποίηση του άνθρακα ήταν εντατική, η οικονομική ανάπτυξη στηρίχτηκε 100% σε αυτήν και ο πληθυσμός οκταπλασιάστηκε. Όμως, πριν από ενάμιση χρόνο, αποφασίστηκε η διακοπή της λειτουργίας των λιγνιτικών μονάδων και οι κάτοικοι άρχισαν να φεύγουν, καθώς δεν έβλεπαν πια μέλλον εκεί». Η τόνωση της τοπικής οικονομίας αποτελεί τη μόνη λύση, όπως εξήγησε. «Ωστόσο, είμαστε ένας μικρός δήμος και χρειαζόμαστε τη στήριξη άλλων χωρών, προκειμένου να επιτύχουμε τη δίκαιη μετάβαση. Και, ως δικηγόρος, θα ήθελα να προτείνω τη θέσπιση ευρωπαϊκής νομοθεσίας για την επίλυση τέτοιου είδους προβλημάτων».
Στιγμιότυπο από το 1ο Ευρωπαϊκό Φόρουμ Δημάρχων για τη δίκαιη μετάβαση στη μεταλιγνιτική εποχή.
Στη συνέχεια, ο δήμαρχος της πόλης Graefenheinchen της Γερμανίας, Enrico Schilling, παρουσίασε έναν ευρηματικό τρόπο αξιοποίησης των λιγνιτικών περιφερειών. Το 1995 που αποφασίστηκε η μείωση της χρήσης λιγνίτη στον τόπο όπου ο ίδιος ζει και εργάζεται, προέκυψε η ιδέα της μετατροπής της περιοχής των ορυχείων σε χώρο πολιτισμού. Τα εγκαίνια, μάλιστα, έγιναν με μια μεγάλη συναυλία του Μίκη Θεοδωράκη. Το συγκεκριμένο σημείο έχει γίνει ήδη πόλος έλξης χιλιάδων τουριστών, αποφέροντας σημαντικά έσοδα στους ντόπιους, ενώ στη διάρκεια των εκδηλώσεων, γίνονται και συζητήσεις σχετικά με τις νέες μορφές ενέργειας. «Δεν γνωρίζω αν αυτή είναι η λύση για κάθε περιοχή ορυχείων, αλλά για κάποιες θα μπορούσε να είναι», είπε ο ίδιος συνοψίζοντας.
Η πρέσβης Σλοβακίας στην Ελλάδα, Iveta Hrikova, σημείωσε κι εκείνη ότι στη χώρα της έχει μειωθεί η ζήτηση σε άνθρακα και, συνεπώς, ο αριθμός των εργαζομένων στις εξορυκτικές διαδικασίες. «Η μετάβαση στη μεταλιγνιτική εποχή δεν είναι εύκολη, αλλά την έχουμε ήδη ξεκινήσει με συγκεκριμένο σχέδιο δράσης», εξηγεί. Το σχέδιο περιλαμβάνει ενίσχυση του γεωργικού τομέα, έμφαση στον τουρισμό, παρότρυνση των κατοίκων να παραμείνουν στην περιοχή και να μην την εγκαταλείψουν, επίτευξη περιβαλλοντικών στόχων. Στο τέλος Σεπτεμβρίου, αναμένεται να ολοκληρωθεί και, τότε, θα αξιολογηθούν τα αποτελέσματα.
Ο Εero Ailio, εκπρόσωπος της ευρωπαϊκής επιτροπής για θέματα ενέργειας και απεσταλμένος του Αντιπροέδρου της Κομισιόν.
Ο Elsa Velichkova, δήμαρχος της πόλης Bobov Dol στη Βουλγαρία.
Ο Nίκος Μάντζαρης, υπεύθυνος του τομέα ενεργειακής και κλιματικής πολιτικής του WWF Ελλάς.
O δήμαρχος Κοζάνης, Λευτέρης Ιωαννίδης.
To επόμενο Φόρουμ αναμένεται να διοργανωθεί στις αρχές του επόμενου έτους, ώστε η συζήτηση να συνεχιστεί.
Στο Φόρουμ συμμετείχε και ο υπεύθυνος του τομέα ενεργειακής και κλιματικής πολιτικής του WWF Ελλάς, Νίκος Μάντζαρης, ο οποίος επεσήμανε ότι, στο ζήτημα της δίκαιης μετάβασης, η Ε.Ε. βρίσκεται ακόμη αρκετά πίσω. Όπως ανέφερε, παρότι είναι σημαντικό το γεγονός ότι έχει δημιουργηθεί πλατφόρμα για την ανταλλαγή απόψεων και εμπειριών μεταξύ των χωρών, πρόκειται για μια πρωτοβουλία χωρίς διακριτούς οικονομικούς πόρους. «Αυτό που χρειάζεται είναι να προχωρήσουμε σε συγκεκριμένες και κοστολογημένες λύσεις», τόνισε. «Υπάρχουν μπροστά μας πολλές μάχες και προκλήσεις και πρέπει να τις αντιμετωπίσουμε με συνεργασία».
Στη διάρκεια της συζήτησης, τον λόγο πήρε και ο πρόεδρος της ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ, Γιώργος Αδαμίδης, αναγνωρίζοντας τα οφέλη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, αλλά διαφωνώντας με τη βίαιη μετάβαση σε αυτές, ώστε να μην κινδυνεύσει η χώρα να μείνει χωρίς επαρκή ηλεκτροδότηση και χιλιάδες εργαζόμενοι χωρίς δουλειά. Ο γενικός γραμματέας του σωματείου εργαζομένων ΔΕΗ «Σπάρτακος», Σάκης Μάστορας, από την πλευρά του, έδωσε έμφαση στις επιπτώσεις που θα επέφερε η απότομη αλλαγή και στην οικονομία, λέγοντας πως «μια εβδομάδα εργασίας σε λιγνιτικά εργοστάσια ισοδυναμεί με έναν χρόνο εργασίας στη γεωργία και την κτηνοτροφία». Ακόμη, ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, Αντώνης Τουρλιδάκης, υπογράμμισε την ανάγκη να υπάρξει κατάρτιση του απαραίτητου επιστημονικού και ανθρώπινου δυναμικού για τη στήριξη των δράσεων που θα οδηγήσουν στην αξιοποίηση νέων μορφών ενέργειας.
Οι ομιλητές του Φόρουμ συμφώνησαν ότι έχουν γίνει ήδη βήματα για τη δίκαιη μετάβαση στη μεταλιγνιτική εποχή. Ωστόσο, η θέσπιση σχετικής νομοθεσίας, ο ακριβής ορισμός των διαθέσιμων οικονομικών πόρων, η ετοιμασία σχεδίου δράσης για κάθε περιοχή ξεχωριστά ανάλογα με τις ιδιαιτερότητές της, η απορρόφηση των εργαζομένων από τα ορυχεία και τους σταθμούς σε άλλα επαγγέλματα και η ενίσχυση εναλλακτικών οικονομικών δραστηριοτήτων στις τοποθεσίες που, έως τώρα, στηρίζονταν στον λιγνίτη είναι όσα πρέπει να γίνουν από εδώ και στο εξής. Η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με ορισμένα συμπεράσματα από τον δήμαρχο Κοζάνης, Λευτέρη Ιωαννίδη. «Οι λιγνιτικές περιοχές βρίσκονται αντιμέτωπες με μια ιστορική πρόκληση», ανέφερε συνοψίζοντας. «Σήμερα, μας δίνεται η ευκαιρία να ξεκινήσουμε μια ευρύτερη συνεργασία μεταξύ μας και, ενδεχομένως στις αρχές του επόμενου χρόνου, να διοργανώσουμε το δεύτερο Φόρουμ σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα, ώστε η συζήτηση να συνεχιστεί. Θα θέλαμε, βέβαια, να έχουμε τη συμμετοχή ακόμη περισσότερων δημάρχων εκεί».
