Σας εύχομαι υγεία και ευτυχία αλλά δεν μπορώ να κάνω το ταξίδι σας
Είμαι επισκέπτης
Το κάθε τι που αγγίζω με πονάει πραγματικά
κι έπειτα δεν μου ανήκει
Όλο και κάποιος βρίσκεται να πει «δικό μου είναι»
Εγώ δεν έχω τίποτε δικό μου είχα πει κάποτε με υπεροψία
Τώρα καταλαβαίνω πως το τίποτε είναι τίποτε
Ότι δεν έχω καν όνομα
Και πρέπει να γυρεύω ένα κάθε τόσο
Δώστε μου ένα μέρος να κοιτάω
Ξεχάστε με στη θάλασσα
Σας εύχομαι υγεία και ευτυχία.
Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος έγραψε αυτό το ποίημα το 1982. Στη συνέχεια το ενέταξε στο φιλμικό κείμενο της ταινίας «Το μετέωρο βήμα του πελαργού» (φωτογραφία εξωφύλλου). Γιατί μάλλον για εκεί ήταν γραμμένο, για μια εικονοποιητική ελεγεία του προσφυγικού πόνου, για τις χαραγμένες γραμμές στο χάρτη που βάζουν όρια στην ύπαρξη, για τα ανεκπλήρωτα τάματα που κουβαλάνε τα ποτάμια, για τις ρίζες που τραβήχτηκαν μανιασμένα από το χώμα, για τις ιστορίες που σβήστηκαν με μια μικρόψυχη σφραγίδα, για τους ανθρώπους που πέρασαν όλη τους τη ζωή σε τόπους – αίθουσες αναμονής και ποτέ δε φτάσανε στον προορισμό τους.
Από παλιά διωγμένοι, μόνιμα επισκέπτες, παντού ξένοι και εμφατικά ανεπιθύμητοι. Αυτοί που, σε καιρό ειρήνης, δε μπόρεσαν να επιστρέψουν στα χωριά που γεννήθηκαν και πέθαναν μ’ αυτό το μαράζι.
Σκηνή από το «Μετέωρο βήμα του πελαργού».
Στη Φλώρινα, στην Καστοριά, στις Πρέσπες υπάρχουν σημεία σημαδεμένα από την απουσία, την ερήμωση και τον βίαιο εξανδραποδισμό της μνήμης. Οικογένειες ολόκληρες που χωρίστηκαν σε ζόρικους καιρούς και δεν αντάμωσαν ξανά, σχέσεις ζωής που έμειναν μετέωρες να ξεροσταλιάζουν σε αντικριστές πόλεις αλλά θωρακισμένες με αόρατα τείχη αποκλεισμού, λίγα χιλιόμετρα που πήραν την απόσταση της αβύσσου.
Αυτή είναι η - άβολη για το ελληνικό κράτος και τραγική για τους πρωταγωνιστές της - ιστορία των πολιτικών προσφύγων του Εμφυλίου που δε γύρισαν ποτέ. Όχι επειδή το επέλεξαν αλλά επειδή τους το απαγόρευσαν, καθώς χαρακτηρίστηκαν ως «μη Έλληνες το γένος».
Πρέσπες βράδυ στο χωριό Άγιος Γερμανός. Φωτογραφία: Αλέξανδρος Κατσής
Ξετυλίγοντας αυτό το ένοχο κουβάρι, γυρίζουμε προς τα πίσω στην ταραγμένη δεκαετία του '40 που διαδραματίστηκε μια από τις τελευταίες και πλέον σαρωτικές πράξεις διώξεων και πειθάρχησις των σλαβόφωνων πληθυσμών της Βόρειας Ελλάδας.
Ούτως ή άλλως το ελληνικό κράτος ήδη από την εποχή της μεταξικής δικτατορίας είχε εντείνει μια στρατηγική σκληρής αφομοίωσης και καταστολής των συγκεκριμένων πληθυσμών απαγορεύοντας την έκφραση γλωσσικών και πολιτισμικών στοιχείων, ενώ είχε εισάγει την έννοια του «αλλογενούς» ως μεταβλητή στις πολιτικές ιθαγένειας. Με το προεδρικό διάταγμα του 1927 προβλεπόταν η στέρηση ιθαγένειας για «αλλογενείς έλληνες υπηκόους, εγκαταλίποντες το ελληνικόν έδαφος άνευ προθέσεως επανόδου».
Την περίοδο της ναζιστικής κατοχής αρκετοί Σλαβομακεδόνες*– όπως αυτοπροσδιορίζονταν – συμμετείχαν ενεργά στην Αντίσταση μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ. Η προσέγγιση του ΚΚΕ, που αποτελούσε τη ραχοκοκαλιά των αντιστασιακών οργανώσεων, κινούνταν στον αντίποδα του επίσημου ελληνικού κράτους και προέκρινε το σεβασμό και την ισότητα των μειονοτήτων. Πτυχή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα στη Φλώρινα ήταν η λειτουργία των σχολείων, όπου τα παιδιά μάθαιναν και την απαγορευμένη μητρική τους γλώσσα.
Η ανάσα ελευθερίας που πήραν ήταν φευγαλέα. Μετά την απελευθέρωση της χώρας βίωσαν κι οι ίδιοι, όπως και οι περισσότεροι αγωνιστές της Αντίστασης την απόλυτη αντιστροφή της πραγματικότητας. Αυτοί που πολέμησαν τους Ναζί βρέθηκαν ξανά διωκόμενοι από τους συνεργάτες των Ναζί που είχαν αναλάβει ρυθμιστικό ρόλο στη νέα συνθήκη. Η πρώτη γυναίκα που εκτελέστηκε στην Ελλάδα για πολιτικούς λόγους, ήταν μια (Σλαβο)μακεδόνισσα αγωνίστρια της ΕΠΟΝ και στη συνέχεια του Αντιφασιστικού Μετώπου Γυναικών, η δασκάλα Ειρήνη Γκίνη (Μίρκα Γκίνοβα). Την συνέλαβαν στις 6 Ιουλίου του 1946 άνδρες των ΜΑΥ (Μονάδες Αστυνόμευσης Υπαίθρου). Υποβλήθηκε σε άγρια βασανιστήρια όπως θάψιμο στο έδαφος και εικονική εκτέλεση, βελόνες στα νύχια, δημόσια διαπόμπευση στην πόλη. Στο δικαστήριο παρωδία που έγινε, όταν τη ρώτησαν «Τί είσαι εσύ;» απάντησε:
Η δασκάλα Ειρήνη Γκίνη (Μίρκα Γκίνοβα).
«Είμαι (Σλαβο)μακεδόνισσα και πιστεύω στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας, επειδή μόνο αυτό το κόμμα εκπροσωπεί όλους τους λαούς της Ελλάδας και εγγυάται στους Μακεδόνες ίσα δικαιώματα με όλους τους άλλους. Πολέμησα στην Κατοχή εναντίον του Ναζί κατακτητή. Με ιδιαίτερο μίσος πολέμησα εναντίον των Βουλγάρων φασιστών, οι οποίοι προσπαθούσαν να ρίξουν τον μακεδονικό λαό στα νύχια των Ταγμάτων Ασφαλείας». Στην αναγγελία της θανατικής της καταδίκης, αντέτεινε με ψυχραιμία: «Δε φοβάμαι ότι θα με σκοτώσετε. Πίσω μου στέκουν χιλιάδες Μακεδόνισσες και Ελληνίδες γυναίκες που θα συνεχίσουν τον αγώνα. Είμαι περήφανη που πεθαίνω αγωνιζόμενη για την ελευθερία του λαού».
Εκτελέστηκε στις 26 Ιουλίου αλλά η ελληνική ακροδεξιά τη φοβάται και νεκρή, αφού πρόταση του ΚΚΕ να δοθεί το όνομα της σε δρόμο της Έδεσσας απορρίφτηκε με βδελυγμία.
Την περίοδο του Εμφυλίου το 20-25% της δύναμης του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος (ΔΣΕ) αποτελούνταν από Σλαβομακεδόνες μαχητές και μαχήτριες. Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας στο σχετικό κεφάλαιο αναφέρουν: «Οι Σλαβομακεδόνες κινητοποιήθηκαν ξανά στα χρόνια του Εμφυλίου στο πλευρό του ΔΣΕ, συγκροτώντας τα δικά τους στρατιωτικά τμήματα (ΝΟΦ)… Στις περιοχές που έλεγχε ο Δημοκρατικός Στρατός λειτούργησαν σχολεία στη σλαβομακεδονική γλώσσα, τα σλαβομακεδονικά χωριά εφοδίαζαν τους μαχητές με τρόφιμα κι εργάζονταν στην κατασκευή οχυρωματικών έργων, εκδίδονταν έντυπα στη σλαβομακεδονική γλώσσα, επιμορφώνονταν δάσκαλοί κοκ». Με την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού πήραν τον αγκαθωτό δρόμο της προσφυγιάς με τελικό προορισμό τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Για τους ίδιους η διαμονή τους εκεί είχε πάντα μια έννοια προσωρινότητας. Αυτό που διακαώς επιθυμούσαν ήταν να επιστρέψουν στους τόπους, τις οικογένειες και τα σπίτια που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν.
Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, η ελληνική Βουλή είχε προλάβει να ρίξει τα νομοθετικά θεμέλια για τη συλλογική αδικία που ακολούθησε, θεσπίζοντας το 1947 ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο: «Έλληνες υπήκοοι διαμένοντες προσωρινώς ή μονίμως εις το εξωτερικόν, οίτινες διαρκούσης της παρούσης ανταρσίας δρουν αποδεδειγμένως αντεθνικώς ή ενισχύουν καθ’ οιονδήποτε τρόπο τον κατά του κράτους διεξαγόμενον συμμοριακόν αγώνα, δύνανται να αποστερηθούν της Ελληνικής Ιθαγένειας».
Εμφυλιοπολεμικό σύμβολο κρεμασμένο σε ξενοδοχείο της περιοχής.
Σύμφωνα με μια συγκεντρωτική καταγραφή των υπηρεσιών ασφαλείας 102.754 πολίτες έφυγαν από τη χώρα τη δεκαετία του '40 για πολιτικούς λόγους, από τους οποίους οι 75.886 στερήθηκαν την ιθαγένεια. Κάπως έτσι - αυθαίρετα και αυταρχικά - αφαιρέθηκε η ιθαγένεια στους ηττημένους του Εμφυλίου. Το κράτος που άρθρωσε τη ρητορική των «εαμοβούλγαρων» και των «κομμουνιστοσυμμοριτών» μετατράπηκε σε μια καταστατική συμμορία που έκλεψε από χιλιάδες ανθρώπους την ιθαγένεια τους, τα σπίτια τους (καθώς οι περισσότερες ιδιοκτησίες δημεύτηκαν) και τη μνημονική τους υπόσταση. Αξιοποίησε με πνεύμα ωμού ρεβανσισμού την έκβαση του Εμφυλίου αφενός για να καταστείλει τον «εσωτερικό εχθρό» που ήταν το κίνημα χειραφέτησης που γεννήθηκε στην Αντίσταση και αφετέρου για να προχωρήσει σε μια νομιμοφανή εκκαθάριση των μειονοτικών υπολειμμάτων που θεωρούνται επικίνδυνα για τον εθνική αφήγηση. Η ίδια πολιτική συνεχίστηκε και τις επόμενες δεκαετίες στη βάση του άρθρου 19 του Κώδικα Ιθαγένειας που θεσπίστηκε το 1955 και καταργήθηκε μόλις το 1998.
Ένα από τα βασικά αιτήματα του δημοκρατικού κινήματος μετά την πτώση της χούντας ήταν η επιστροφή των πολιτικών προσφύγων του Εμφυλίου. Τα Χριστούγεννα του 1982 ο Ανδρέας Παπανδρέου ανακοίνωσε την εκπλήρωση της επιθυμίας του κόσμου και η αποτύπωση της ήρθε με την υπουργική απόφαση των Γεννηματά και Σκουλαρίκη. Η απόφαση όριζε πως «μπορούν να επιστρέψουν ελεύθερα στην Ελλάδα όλοι οι Έλληνες το γένος που κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου και λόγω αυτού κατέφυγαν στην αλλοδαπή ως πολιτικοί πρόσφυγες, έστω και αν απεστερήθησαν της Ελληνικής Ιθαγένειας». Η πολυπόθητη επανόρθωση είχε αστερίσκο και εσώκλειε μια εξαίρεση ρατσιστικού χαρακτήρα.
Σύμφωνα με μια συγκεντρωτική καταγραφή των υπηρεσιών ασφαλείας 102.754 πολίτες έφυγαν από τη χώρα τη δεκαετία του '40 για πολιτικούς λόγους, από τους οποίους οι 75.886 στερήθηκαν την ιθαγένεια.
Οι «μη Έλληνες το γένος», επί της ουσίας δηλαδή οι σλαβόφωνοι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού και τα παιδιά τους δε χωρούσαν ούτε σ’ αυτήν την προσπάθεια ιστορικής αποκατάστασης. Για πολλούς από αυτούς τους ανθρώπους που υπήρξαν ηγετικές μορφές της Αντίστασης στη Βόρεια Ελλάδα, ήταν αδιανόητος όχι μόνο ο επαναπατρισμός αλλά και η απλή επίσκεψη στη χώρα κι εκεί συντελέστηκαν πολλά ασήκωτα υπαρξιακά δράματα με ανθρώπους που έμεναν στη Μπίτολα – για παράδειγμα – και δεν πήραν άδεια να επισκεφτούν το χωριό τους ούτε για την κηδεία ενός αγαπημένου προσώπου.
Οι αρχές για να μη δώσουν άδεια εισόδου μερικών ωρών ή ημερών σε Σλαβομακεδόνες πολιτικούς πρόσφυγες, εφεύρισκαν διάφορα προσκόμματα όπως το ότι μπορεί στο διαβατήριο τους να αναγράφονταν ο τόπος γέννησης με το σλαβόφωνο τοπωνύμιο αλλά η συνηθέστερη αιτία ήταν ότι επρόκειτο για ανθρώπους φακελωμένους στις «μαύρες λίστες» της κρατικής ασφάλειας.
Ο Βάσκο Καρατζά, στιγμιότυπο από youtube.
Ο Βάσκο Καρατζά (Βασίλης Καρατζάς) γεννήθηκε στο Δενδροχώρι Καστοριάς το 1926. Ο μεγαλύτερος αδερφός του, ο Τάσο Καρατζά ήταν εξόριστος στην Ακροναυπλιά όταν ξέσπασε ο πόλεμος. Πήρε μέρος στην Αντίσταση, συνελήφθη, φυλακίστηκε και εκτελέστηκε στο Γεντί Κουλέ. Ο Βάσκο ήταν γραμματέας της ΕΠΟΝ Κορεστείων την περίοδο της ναζιστικής κατοχής. Στο Εμφύλιο ήταν ασυρματιστής στο επιτελείο του Μάρκου Βαφειάδη. Μετά την ήττα βρέθηκε στην Τασκένδη και ήταν μέλος της επιτροπής για τον Έντιμο Επαναπατρισμό. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στα Σκόπια, όπου δούλευε ως εργοδηγός στη βιομηχανία αντλιών και ταυτόχρονα έγραφε στίχους και μετέφραζε από τα ελληνικά στα μακεδονικά έργα κορυφαίων ελλήνων ποιητών.
Για το ελληνικό κράτος ήταν στιγματισμένος ως κομμουνιστής και Σλαβομακεδόνας. Μιλώντας στην Κυριακή Μάλαμα στο πλαίσιο της σειράς ντοκιμαντέρ «Εκτός Ιστορίας» περιέγραψε τη μια φορά που τον άφησαν να επισκεφτεί την Ελλάδα μετά από 36 χρόνια: «Πρώτη φορά το Νοέμβρη του 1985 πήρα άδεια να δω το χωριό μου. Όταν ανέβηκα στον πλατύδρομο κι αντίκρισα το βουνό, τις σειρές με τα δάση και τα άλλα, άνοιξα τα χέρια μου. Ήθελα να τα’ αγκαλιάσω όλα… Δεν έχω συνηθίσει να κλαίω, ανοίγω τα χέρια μου σα να καταπραΰνω τον πόνο μου. Πήρα ξανά βίζα στις 30 Μαΐου. Έφτασα στους Ευζώνους. Η υπηρεσία στα σύνορα μου είπε ότι πρέπει να γυρίσω πίσω. Μου έδωσαν κι ένα χαρτί με το οποίο μου ανακοίνωναν ότι είμαι ανεπιθύμητος στην Ελλάδα».
Κι έτσι, όπως έσβηνε η λέξη στα χείλη του, κοκαλωμένα, χωρίς φωναχτό συναίσθημα, σαν αθόρυβος πνιγμός συνειδητοποιούσες ότι αυτό είναι η ακηδία, η θλίψη που είναι τετελεσμένη, ακαταμέτρητη και βουβή. Ο Βάσκο Καρατζά δεν πήρε άδεια ούτε για να παραβρεθεί σε συνέδριο συγγραφέων μετά από επίσημη πρόσκληση του ΕΚΕΒΙ. Ακόμα και το 2000 που η ελληνίδα πρόξενος στα Σκόπια είχε υπογράψει τη βίζα του, οι συνοριοφύλακες εφάρμοσαν τους δικούς τους κανονισμούς. «Πρέπει να είναι φοβερά επικίνδυνο πρόσωπο αυτός ο κύριος Καρατζάς. Κάτι σαν Σκοπιανός Τζέιμς Μποντ που θα μπορούσε μόνος του να εξουδετερώσει όλο τον ελληνικό στρατό. Αλλιώς δεν καταλαβαίνω γιατί το ελληνικό κράτος ανακάλεσε την ίδια του τη βίζα! Λίγη ανθρωπιά δε θα έβλαπτε. Και λίγη εξυπνάδα επίσης. Οι περιπτώσεις αυτές μαθαίνονται διεθνώς και διασύρουν τη χώρα», έγραφε τότε ο Νίκος Δήμου. Πέθανε το Φλεβάρη του 2005. Το ελληνικό κράτος δεν του αναγνώρισε το διαχρονικά ιεροποιημένο δικαίωμα στον ανθρώπινο πολιτισμό να πεθάνεις στον τόπο που γεννήθηκες.
Η περίπτωση του Βάσκο Καρατζά είναι πολύ εμβληματική και συνάμα αντιπροσωπευτική, καθώς συμπυκνώνει τη συλλογική αδικία που υπέστησαν και δυστυχώς υφίστανται ακόμα οι «μη Έλληνες το γένος» πολιτικοί πρόσφυγες. Το 1993 ο Παύλος Κουφής, τιμημένος ανθυπολοχαγός το 1940-41, Εαμίτης, δάσκαλος στα σλαβόφωνα σχολεία της απελευθερωμένης Ελλάδας, μαχητής του ΔΣΕ έγραψε στην τοπική εφημερίδα της Φλώρινας ένα συγκινητικό στιγμιότυπο που έζησε για να υπενθυμίσει την εκκρεμότητα των «ανιθαγενών» συντρόφων του: «Το 1987 ταξίδεψα από την Αθήνα για να παραβρεθώ σε χαρά γάμου συγγενών μου στα Σκόπια. Την ώρα της επιστροφής ήρθε να με χαιρετίσει ο παιδικός μου φίλος Αναστάσης Ναουμ Γιουρούκης, ογδόντα χρονών τότε. Με βουρκωμένα μάτια με σφιχταγκάλιασε. Πάρε με μαζί σου αγαπητέ - έλεγε -, βάλε με στη βαλίτσα σου. Σαν πας στο χωριό, όλους να τους χαιρετήσεις. Να γλυκοφιλήσεις το ρημαγμένο μας σπίτι, τα αγριόχορτα της αυλής»
O Χάρτης που αλλάζει κάθε λίγο και λιγάκι.
Στο τέλος της δεκαετίας του 80 το ΚΚΕ έκανε επίσημο διάβημα ζητώντας τον «επαναπατρισμό των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων σλαβικής καταγωγής». Την περίοδο της Οικουμενικής κυβέρνησης του Ζολώτα, ο Χαρίλαος Φλωράκης σε μια ιστορία συζήτηση των τριών αρχηγών (Φλωράκη, Παπανδρέου, Μητσοτάκη) στο Πάντειο Πανεπιστήμιο επανέφερε το θέμα «Για φανταστείτε! Υπάρχουν πολιτικοί πρόσφυγες που γεννήθηκαν στην περιοχή αυτή. Εκεί μεγάλωσαν, εκεί έχουν τους συγγενείς τους και να μη τους επιτρέπουν να επαναπατριστούν γιατί είναι σλάβικης καταγωγής».
Το 2003 ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης έθεσε το ζήτημα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Είτε ατομικά, είτε μέσω φορέων ανθρωπίνων δικαιωμάτων οι πολιτικοί πρόσφυγες που δεν έχουν αποκατασταθεί έχουν προσφύγει στους διεθνείς οργανισμούς.
Το 2009 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας του Συμβουλίου της Ευρώπης συνέστησε για ακόμη μια φορά στις ελληνικές αρχές «να λάβουν μέτρα για να εφαρμόσουν με μη μεροληπτικό τρόπο τα μέτρα συμφιλίωσης που έλαβαν για όλους εκείνους που τράπηκαν σε φυγή λόγω του εμφύλιου πολέμου». Το 2010 έξι βουλευτές του Σύριζα κατέθεσαν ερώτηση στη Βουλή στηλιτεύοντας τα «μετεμφυλιακά σύνδρομα» και ρωτώντας τα αρμόδια υπουργεία «πότε σκοπεύουν να αφαιρέσουν από τους νόμους τη μεροληπτική, ρατσιστική και μισαλλόδοξη διάκριση Έλληνες το γένος». Τότε ήταν αντιπολίτευση. Σήμερα είναι κυβέρνηση και μάλλον αυτή η ερώτηση αντανακλάται στο δικό τους καθρέφτη.
Ο Παναγιώτης Δημητράς, εκπρόσωπος του Ελληνικού Παρατηρητηρίου Συμφωνιών του Ελσίνκι έχει χειριστεί πολλές υποθέσεις μη επαναπατρισθέντων πολιτικών προσφύγων και σχολιάζει τις πρακτικές των ελληνικών αρχών: «Υπήρχαν οι μαύρες λίστες στις οποίες έβαζαν όποιους ήθελαν και συνεχίζουν να το κάνουν. Έχουμε χειριστεί υποθέσεις ακτιβιστών που δεν τους επιτρέπεται καν η είσοδος στη χώρα. Η Ελλάδα έχει απαγορεύσει την είσοδο ακόμα και σε δικηγόρο – συνεργάτιδα του ΕΠΣΕ από τα Σκόπια. Η Ελλάδα θα όφειλε, όπως έπραξε και με τις υπόλοιπες ομάδες του Εμφυλίου να τα ξεπεράσει όλα αυτά. Η μεγάλη ελπίδα αυτών των ανθρώπων ήταν όταν ήρθε ο Ανδρέας Παπανδρέου στην εξουσία αλλά δεν το έκανε, μετά όταν ήρθε η Τσίπρας αλλά ούτε αυτός το έκανε. Το κράτος λέει ότι όποιοι θέλουν μπορούν να κάνουν αίτηση και θα αξιολογηθεί. Το ζήτημα δεν είναι η εξατομίκευση. Το ελληνικό κράτος πρέπει με θάρρος να αποδώσει ιθαγένεια και περιουσία (ή αντίστοιχη αποζημίωση) συλλογικά στους μη Έλληνες το γένος πολιτικούς πρόσφυγες του Εμφυλίου και στους απογόνους τους».
Μια τέτοια περίπτωση που έχει αναλάβει το ΕΠΣΕ και μπορούμε να παραθέσουμε είναι του Κ.Γ. που γεννήθηκε το 1941 στο Χιλιόδεντρο Καστοριάς. Ο πατέρας του συνελήφθη και φυλακίστηκε την περίοδο του Εμφυλίου κι έτσι η μητέρα πήρε τα παιδιά της το 1948 υπό το φόβο διώξεων και μετανάστευσαν στην Ουγγαρία, μετά στην Πολωνία και κατέληξαν το 1973 στη (σημερινή) Βόρεια Μακεδονία. Μόνο μια από τις αδερφές του που παντρεύτηκε Έλληνα πολίτη κατόρθωσε να επιστρέψει στην Ελλάδα το 1987. «Όλα αυτά τα χρόνια, ενώ επιθυμούσα να επιστρέψω και να ζήσω μόνιμα στην Ελλάδα, το κλίμα που επικρατούσε για δεκαετίες δε μου το επέτρεπε. Μάλιστα δε μας επιτράπηκε ποτέ να επισκεφτούμε το φυλακισμένο πατέρα μας ακόμα κι όταν εκείνος ψυχορραγούσε και τελικά πέθανε το 1963. Πρόσφατα, αφού πληροφορήθηκα από την αδερφή μου πως το κλίμα έχει βελτιωθεί σημαντικά αποφάσισα να επιστρέψω στη χώρα καταγωγής μου, την Ελλάδα, όπου επιθυμώ να ζήσω για το υπόλοιπο της ζωής μου». Όταν, λοιπόν, το 2010 ξεκίνησε τη διαδικασία επαναπατρισμού η αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείο Εσωτερικών του έστειλε ένα χαρτί του 1958 που με μια μονοκοντυλιά είχε αφαιρέσει την ιθαγένεια 256 ανθρώπων, μεταξύ των οποίων και του ίδιου.
Για να κατανοήσει κανείς το μέγεθος της αυθαιρεσίας που ασκήθηκε εις βάρος αυτών των ανθρώπων, ακόμα και πολλά χρόνια μετά τη λήξη του Εμφυλίου, το 1975 μια απόρρητη εγκύκλιος του Υπουργείου Εσωτερικών προς 10 από τις 52 νομαρχίες τότε της χώρας διέταζε τους ληξίαρχους να μην εκδίδουν πιστοποιητικά σε άτομα που ζουν στις χώρες του ανατολικού μπλοκ και αλλού χωρίς προηγούμενη έγκριση των κεντρικών υπηρεσιών και μάλιστα σε περίπτωση «μη εγκρίσεως της χορήγησης πιστοποιητικού τίνος να μη γνωστοποιούν εγγράφως εις των αιτούντα την άρνηση».
Παιδιά κάνουν ποδήλατο στο χωριό Μπελογιάννης στην Ουγγαρία.
Η επίσημη πολιτική του κράτους ήταν η ανυπαρξία. Μέσα από μια σειρά μεθοδεύσεων επεδίωκαν να εξαφανίσουν οποιοδήποτε μνημονικό ίχνος της ύπαρξης αυτών των ανθρώπων σε περιοχές της ελληνικής επικράτειας. Για πολίτες που είχαν γεννηθεί στη Βόρεια Ελλάδα και έφυγαν με τη διαδικασία που περιγράφηκε, είχαν το δικαίωμα οι υπηρεσίες να αρνηθούν να τους χορηγήσουν έστω και ένα πιστοποιητικό και μάλιστα προφορικά, για να μην έχουν οι πλήττοντες στα χέρια τους αποδείξεις αυτής της παρανοϊκής συμπεριφοράς, ώστε να προσφύγουν στα δικαστήρια και να δικαιωθούν. Αυτή η εγκύκλιος καταργήθηκε μερικώς μόνο το 2001 και παρέμεινε σε ισχύ για άλλα 16 χρόνια (μέχρι το 2017) για τους πρόσφυγες και τους απογόνους τους που ζούσαν στη Βόρεια Μακεδονία. Γιατί, βλέπεις, τις τελευταίες δεκαετίες εκεί γεωγραφικοποιήθηκε για τον ελληνικό κρατικό μηχανισμό ο «εθνικός κίνδυνος».
Απευθύνθηκα με αυτά τα ερωτήματα στον επικεφαλής της Ειδικής Γραμματείας Ιθαγένειας Λάμπρο Μπαλτσιώτη: «Υπάρχει η εξαίρεση που προέβλεπε η υπουργική απόφαση του 1982. Παρόλα αυτά πολλά τέτοια πρόσωπα έχουν γίνει δεκτά και έχουν επαναπατριστεί έκτοτε, ιδίως τη δεκαετία του 1980 και 1990, αλλά και αργότερα με εξατομικευμένες αιτήσεις. Τα τελευταία χρόνια αυτές οι αιτήσεις ανάκτησης ιθαγένειας κρίνονται από ένα συλλογικό όργανο με συμμετοχή δικαστών και καθηγητών νομικής, το Συμβούλιο Ιθαγένειας, κάποιες απορρίπτονται και κάποιες γίνονται δεκτές. Επίσης, υπάρχουν κάποιοι εξ αυτών ή των απογόνων τους που μπορούν να καθορίσουν την ελληνική τους ιθαγένεια από τον πρόγονο τους (π.χ. τη μητέρα τους) που δεν έχασε την ιθαγένεια. Παλαιότερα η διοίκηση, το Υπουργείο, και αυτό άλλαζε και με τη συγκυρία, είτε ερμήνευε τη νομοθεσία και τη νομολογία κατά το δοκούν, είτε κωλυσιεργούσε επί σειρά ετών, εξαντλώντας τον αιτούντα, ή ακόμη κλείνοντας την αίτηση με το θάνατό του. Σε αυτό τον τομέα υπάρχει κάποια πρόοδος, μικρή αλλά θα ήθελα να πιστεύω ορατή. Άλλωστε να μη ξεχνάνε ότι η ιθαγένεια στην Ελλάδα έχει μόλις οκτώ χρόνια που εισήλθε στο κράτος δικαίου και υπολείμματα της προηγούμενης περιόδου είναι ορατά και αλλού. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα τέλη του 2017 με εγκύκλιο καταργήσαμε προηγούμενη απόρρητη εγκύκλιο, πλην όμως δημοσιευμένη τόσο στον αθηναϊκό τύπο όσο και στον τοπικό τύπο της Φλώρινας, που έδινε τη δυνατότητα στο κράτος να μπορεί να μη χορηγεί πιστοποιητικά γέννησης σε πρόσωπα που διαμένουν στην πΓΔΜ. Η μεγαλύτερη κατηγορία προσώπων που δεν έχουν επαναπατριστεί είναι εγκαταστημένοι στην πΓΔΜ. Οι αιτήσεις αυτών των ανθρώπων όταν σπανίως πλέον γίνονται, εξετάζονται, ατομικά προφανώς, και κρίνονται από το σύνολο των στοιχείων του φακέλου. Επιτρέψτε μου πάντως, να κάνω δύο αναφορές με βάση την επιστημονική μου ενασχόληση με το ζήτημα. Η πρώτη, αφορά το ότι ο γειτονικός εθνικισμός αρνείται να ακούσει το γεγονός ότι πολλά άτομα έχουν επαναπατριστεί, ακόμη και κάποια που στην υπερορία είχαν δηλώσει μακεδονική εθνότητα. Βέβαια το επιχείρημα συντηρείτο και από απαράδεκτες πολιτικές του παρελθόντος, και έρχομαι στη δεύτερη αναφορά: να θυμηθώ την απαγόρευση εισόδου στον παλαίμαχο μαχητή του ΔΣΕ Βάσκο Καρατζά –ενός ανθρώπου εξαιρετικά μετριοπαθούς και με βαθιά αγάπη για την Ελλάδα, ή την επίσκεψη του Κωστή Στεφανόπουλου το 1998 στο χωριό Μπελογιάννης στην Ουγγαρία, όπου έκπληκτος διαπίστωσε, επισκεπτόμενος τους "Έλληνες της Διασποράς" ότι αρκετοί δεν είχαν ιθαγένεια λόγω καταγωγής από συγκεκριμένους οικισμούς της Καστοριάς κάτι που μεταβλήθηκε στη συνέχεια. Τα παραπάνω, και πολλά άλλα, όπως για παράδειγμα, ο επαναπατρισμός του Παύλου Κούφη το 1987, εκ των συγγραφέων των σχολικών εγχειριδίων για τους σλαβόφωνους πολιτικούς πρόσφυγες –να θυμίσω ένα κεφάλαιο από αυτά σε μετάφραση «Ο Φώτης είναι Έλληνας και ο Φιλίπ είναι Μακεδόνας», αυτά που έγραψαν και πίστευαν, δείχνουν ότι αρκετοί εξ αυτών δεν έβλεπαν αντιθετικά την ελληνική και τη μακεδονική ταυτότητα που είχαν αναπτύξει. Θα μπορούσε να πει λοιπόν κανείς ότι το ασαφές και ρευστό όριο του "Έλληνες ή μη Έλληνες το γένος", όπως εφαρμόστηκε μετά το 1982, αντανακλούσε -και εν μέρει αντανακλά- πραγματικές καταστάσεις».
Στην τοποθέτηση του Ειδικού Γραμματέα σαφώς υπάρχουν κριτικές παραδοχές για τη μεταχείριση που επεφύλαξε η Πολιτεία στη συγκεκριμένη κατηγορία, ενώ αποκρυσταλλώνεται και μια πρόθεση βελτίωσης. Ωστόσο και πάλι ο τρόπος που υποδεικνύεται είναι στη σφαίρα της περιπτωσιολογίας, δηλαδή μπορεί όποιος θέλει να κάνει αίτηση και το Συμβούλιο Ιθαγένειας θα την εξετάσει. Αυτό ισχύει ούτως ή άλλως. Το ζήτημα είναι ότι μιλάμε για ανθρώπους που είχαν την ελληνική ιθαγένεια, γιατί εδώ γεννήθηκαν, εδώ έζησαν την παιδικότητα και την εφηβεία τους, εδώ συγκρότησαν δεσμούς και κοινωνικές σχέσεις, εδώ πολλοί πολέμησαν εναντίον των Ναζί ή/και στον Εμφύλιο. Τους αφαιρέθηκε η ιθαγένεια και δεν συμπεριλήφθηκαν στα μέτρα επανόρθωσης της δεκαετίας του 80. Πρόκειται ξεκάθαρα για μια ιστορική ασυμμετρία ρατσιστικού περιεχομένου, η οποία οφείλει να αρθεί ως τέτοια και όχι επιλεκτικά. Η εξατομίκευση του ζητήματος λειτουργεί διαιρετικά και αφήνει ένα μεγάλο περιθώριο για φρονηματικού τύπου αξιολογήσεις.
Ο Γιώργος Λιάνης, επί πολλά χρόνια βουλευτής στη Φλώρινα και πρώην Υπουργός, είναι από τους ανθρώπους που θέτουν επιτακτικά την ανάγκη αποκατάστασης με αφορμή και την Συμφωνία των Πρεσπών. Ο ίδιος, εξάλλου, έχει βιώσει τη βιτριολική επίδραση του εθνικιστικού λαϊκισμού, όταν τη δεκαετία του '90 στοχοποιήθηκε επειδή χόρεψε το «ανθελληνικό» - όπως χαρακτηρίστηκε από ακροδεξιούς κύκλους – τραγούδι «Ελενο Μόμε» στο πανηγύρι του προφήτη Ηλία στο Μελίτη της Φλώρινας. «Είναι πολύ σκληρό αυτό που έχει συμβεί. Τους έχω συναντήσει αυτούς τους ανθρώπους. Το 1976 – αν θυμάμαι καλά – πήγα ως δημοσιογράφος στα Σκόπια κι έκανα ορισμένες συνεντεύξεις. Ο λόγος τους έβγαζε καημό. Κατέβαιναν στη γέφυρα του Βαρδάρη για να βλέπουν τα φώτα της Ελλάδας. Θα σας εξομολογηθώ και κάτι ακόμα. Ο Γεννηματάς, ο οποίος υπέγραψε την απόφαση του 1982 που τους εξαιρούσε, κάποια χρόνια αργότερα ήρθε στη Φλώρινα στο πλαίσιο μιας κεντρικής εκδήλωσης του ΠΑΣΟΚ. Γνώρισε τους ανθρώπους. Στη Φλώρινα υπάρχουν πολλές οικογένειες που δε μπόρεσαν να επανασυνδεθούν με τους συγγενείς τους. Κατανόησε το παράπονο τους. Μου είπε, λοιπόν, τότε ότι θα επιδιώξει μια επανόρθωση και μου ζήτησε να τον βοηθήσω να επεξεργαστεί το θέμα μια νομοπαρασκευαστική επιτροπή. Δυστυχώς δεν πρόλαβε να το κάνει. Εγώ διεκδικώ αυτή την αλλαγή. Το έχω θέσει και στη σημερινή κυβέρνηση. Είναι σαν αρχαία τραγωδία να μην επιτρέπεις σε κάποιον να πεθάνει και να ταφεί στον τόπο του. Οι άνθρωποι αυτοί είναι πολύ μεγάλης ηλικίας πλέον. Αυτό θέλουν, να περάσουν τα χρόνια που τους μένουν στην Ελλάδα. Πρέπει να γίνει για να κλείσει μια ακόμα πληγή του Εμφυλίου», λέει.
Θα μου πεις τι ψάχνεις τώρα; Σε πόσους μπορεί να αφορά αυτή η ιστορία; Δεν ξέρω. Οι περισσότεροι μάλλον πέθαναν ως «ανεπιθύμητοι» κι αυτό ήταν ανάλγητο. Αφορά σε όσους ζουν ακόμα, σε όσους ήταν μικρά παιδιά όταν έφυγαν με τους γονείς τους, σε κάποιους απογόνους. Ακόμα και σε έναν άνθρωπο, να σου πω την αλήθεια, να αφορούσε, θα έπρεπε και πάλι να γίνει. Πέρα από την πρακτική, έχει και μια βαθιά συμβολική διάσταση. Ένα κομμάτι του πολιτικού συστήματος και του κοινωνικού σώματος με πολλή μεγάλη ευκολία – ενίοτε κιόλας κινδυνολογικά ή αβάσιμα – υπογραμμίζει τους εθνικισμούς των άλλων, τους αλυτρωτισμούς των άλλων, τις καταπιέσεις των άλλων αλλά στυλώνει σχεδόν με εφηβικό πείσμα τα πόδια, όταν πρόκειται να μιλήσουμε για τα αντίστοιχα ελληνικά κρούσματα και ιδεολογήματα. Αφρίζει όταν καταπιέζονται ελληνικές μειονότητες σε άλλα κράτη αλλά αγνοεί ηθελημένα ότι το ελληνικό κράτος έχει συστηματικά καταπιέσει και παραβιάσει δικαιώματα κοινοτήτων που έχουν γλωσσικές, πολιτισμικές, θρησκευτικές ή ακόμα και εθνοτικές διαφοροποιήσεις από τις κυρίαρχες. Ο ρατσιστικός αποκλεισμός των (Σλαβο)Μακεδόνων πολιτικών προσφύγων από τη δυνατότητα επαναπατρισμού χωρίς αστερίσκους και δηλώσεις «μεταμέλειας», είναι ένα κραυγαλέο υπόδειγμα κουρελιάσματος της έννοιας του κράτους δικαίου και αντικατάστασης του από το ανενόχλητο σουλάτσο πρακτόρων και εμπόρων εθνικοφροσύνης. Μπορούμε να αποκαθηλώσουμε και τα δικά μας ταμπού, ειδικά όταν αυτά ζέχνουν μίσος και θρέφουν τη βλακώδη νοσηρότητα των κάθε λογής φασιστών και αυτοαναγορευόμενων «καθαρόαιμων» εκπροσώπων της ελληνικότητας. Γυρνώντας 70 χρόνια πίσω για να σκύψεις με τρυφερότητα σ’ ένα ανοιχτό τραύμα, κάνεις ταυτόχρονα ένα βήμα μπροστά. Βάζεις μια σχεδία στο ποτάμι του Αγγελόπουλου.
*Στο κείμενο χρησιμοποιείται όρος Σλαβομακεδόνες, καθώς αυτός ήταν ο προσδιορισμός που είχε επικρατήσει από τον ΕΛΑΣ και ΔΣΕ για τη συγκεκριμένη κατηγορία μαχητών.
Βασικές πηγές άντλησης πληροφοριών για την έρευνα και τη σύνταξη του άρθρου υπήρξαν: Η συστηματική και μακροχρόνια δουλειά της ερευνητικής ομάδας του «Ίου» της Ελευθεροτυπίας http://www.iospress.gr/issues/refugees.htm, η μελέτη του δημοσιογράφου και ιστορικού Τάσου Κωστόπουλου «Αφαιρέσεις Ιθαγένειας: η σκοτεινή πλευρά της νεοελληνικής ιστορίας» που είναι προσβάσιμη στην πλατφόρμα academia.edu, το ντοκιμαντέρ της Κυριακής Μάλαμα «Εκτός Ιστορίας: Βάσκο Καρατζά» , οι αναφορές του Ελληνικού Παρατηρητηρίου Συμφωνιών του Ελσίνκι, καθώς και ορισμένες καταγραφές από τη σελίδα https://ourbalkans.wordpress.com/
