EPA/Yander Zamora
Μαζική ήταν η προσέλευση του κουβανικού λαού στις κάλπες που στήθηκαν στις συνολικά 36 εκλογικές περιφέρειες του νησιωτικού κράτους, την περασμένη Κυριακή (25/9), για το δημοψήφισμα σχετικά με τη μεταρρύθμιση του Οικογενειακού Κώδικα. Παρά τις ισχυρές βροχοπτώσεις που έπληξαν την Κούβα εκείνη την ημέρα, λίγο πριν από την καταστροφική επέλαση του κυκλώνα Ίαν, περισσότεροι από οκτώ εκατομμύρια πολίτες προσήλθαν στις κάλπες, αντιπροσωπεύοντας το 74,01% των εγγεγραμμένων στους εκλογικούς καταλόγους, σύμφωνα με το Εθνικό Εκλογικό Συμβούλιο της χώρας.
Από αυτούς, περισσότεροι από 3,9 εκατομμύρια πολίτες ψήφισαν υπέρ της επικύρωσης του Κώδικα Οικογενειακού Δικαίου (66,9%), ενώ 1,95 εκατομμύρια εξέφρασαν την αντίθεσή τους στην εν λόγω επικύρωση (33%). Η ψήφος υπέρ του «ναι» υποστηρίχτηκε ευρύτατα και επίμονα από το κυβερνών Κομμουνιστικό Κόμμα, αποτελώντας αντικείμενο εντατικής επίσημης εκστρατείας στον δρόμο, την τηλεόραση, αλλά και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Τα αποτελέσματα είναι «έγκυρα και μη αναστρέψιμα», τόνισε μεταξύ άλλων η Πρόεδρος του Συμβουλίου, Alina Balseiro, σηματοδοτώντας μια νέα εποχή περαιτέρω ανάπτυξης, εμπέδωσης και εμβάθυνσης των κοινωνικών και ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών στο νησί της Επανάστασης. Από τη μεριά του, ο Κουβανός Πρόεδρος, Miguel Díaz-Canel, τουίταρε την επόμενη του δημοψηφίσματος ότι «η δικαιοσύνη αποδόθηκε» και πως «η αγάπη είναι πλέον νόμος».
Ganó el Sí. Se ha hecho justicia. Aprobar el #CódigoDeLasFamilias es hacer justicia. Es saldar una deuda con varias generaciones de cubanas y cubanos, cuyos proyectos de familia llevan años esperando por esta Ley. A partir de hoy seremos una nación mejor. #ElAmorYaEsLey ❤️🇨🇺 pic.twitter.com/O5o0Hi2cm1
— Miguel Díaz-Canel Bermúdez (@DiazCanelB) September 26, 2022
Ο νέος Οικογενειακός Κώδικας, ο οποίος αντικαθιστά τον προηγούμενο του 1975, πρόκειται για έναν από τους πλέον προοδευτικούς και συμπεριληπτικούς σε παγκόσμιο επίπεδο. Αναπόσπαστο χαρακτηριστικό, ενδεικτικό του ριζοσπαστισμού που τον διακρίνει, συνιστά από μόνο του το γεγονός ότι προέκυψε μέσα από μια μαζική, αμεσοδημοκρατική διαδικασία, όπως είναι αυτή του δημοψηφίσματος.
Ο νέος Κώδικας εισάγει σαρωτικές προοδευτικές τομές αναφορικά με τα δικαιώματα των γυναικών, των παιδιών, των LGBTQIA+ ατόμων, των ηλικιωμένων και των ατόμων με αναπηρία. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές του, ο νέος Κώδικας δεν έρχεται για να επιβάλλει μοντέλα συμβίωσης, αλλά αντανακλά τη σημερινή κοινωνία, ενώ η ποικιλομορφία και η διαφορετικότητα που προστατεύει δεν είναι άλλη από αυτήν που ήδη υπάρχει στις κουβανικές οικογένειες.
Πρόκειται για τον πρώτο Οικογενειακό Κώδικα στον κόσμο που διαμορφώνεται με δημόσια διαβούλευση και υπόκειται σε δημοψήφισμα.
Σχηματικά ο νέος Κώδικας εισάγει τα εξής:
- Εγγυάται το δικαίωμα όλων των ανθρώπων ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού να σχηματίζουν οικογένεια χωρίς διακρίσεις, νομιμοποιώντας τον γάμο ομόφυλων ζευγαριών
- Διευρύνει το δικαίωμα της τεκνοθεσίας και στα ομόφυλα ζευγάρια. Σύμφωνα με τον νέο κώδικα, τα γονικά δικαιώματα θα επιμερίζονται μεταξύ διευρυμένων και μη παραδοσιακών (πατριαρχικών) οικογενειακών δομών που θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν παππούδες και γιαγιάδες, θετούς γονείς και παρένθετες μητέρες
- Προσθέτει καινοτομίες σε τομείς όπως οι προγαμιαίες συμφωνίες και υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, η οποία ορίζεται ως «αλληλέγγυα» και «μη κερδοσκοπική»
- Προωθεί την ίση κατανομή των οικιακών ευθυνών μεταξύ ανδρών και γυναικών και επεκτείνει τα εργασιακά δικαιώματα σε όσους φροντίζουν με πλήρη απασχόληση τα παιδιά, τους ηλικιωμένους ή τα άτομα με αναπηρία
- Θεσπίζει το δικαίωμα σε μια οικογενειακή ζωή απαλλαγμένη από βία, μια ζωή που εκτιμά την αγάπη, τη στοργή, την αλληλεγγύη και την ευθύνη. Κωδικοποιεί τις ποινές για την ενδοοικογενειακή βία και προωθεί ολοκληρωμένες πολιτικές για την αντιμετώπιση της έμφυλης βίας
- Απαγορεύει τον παιδικό γάμο και τη σωματική τιμωρία, υπογραμμίζοντας ότι οι γονείς θα έχουν την «ευθύνη» αντί για την «επιμέλεια» των παιδιών και θα πρέπει να σέβονται την αξιοπρέπεια και τη σωματική και ψυχική ακεραιότητα των παιδιών και των εφήβων. Παράλληλα, δίνεται έμφαση στο γεγονός ότι οι γονείς πρέπει να παραχωρούν στους ώριμους απογόνους τους, περισσότερο λόγο για τη ζωή τους
- Διευρύνει τα δικαιώματα των ηλικιωμένων και των ατόμων με αναπηρία. Αναγνωρίζει τον ρόλο των παππούδων και των γιαγιάδων στη μετάδοση αξιών, κουλτούρας, παραδόσεων και φροντίδας
Τα παραπάνω δεν πέρασαν καθόλου απαρατήρητα από τα διεθνή πρακτορεία και ΜΜΕ, σε μια εποχή που τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα και ελευθερίες συρρικνώνονται διαρκώς στις ανεπτυγμένες βιομηχανικές χώρες της Δύσης και αλλού στον κόσμο. Ακόμη και οι New York Times, η «ναυαρχίδα» του αμερικάνικου Τύπου, έδειξαν αμέσως ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την «είδηση», δίνοντας έμφαση πρωτίστως στην νομιμοποίηση του γάμου των ομόφυλων ζευγαριών, χαρακτηρίζοντάς την «ιστορική».
Για όσους βέβαια γνωρίζουν την εμπειρία, το παράδειγμα και την ιστορία της Κούβας σε ζητήματα (αμεσο)δημοκρατικών θεσμών και διαδικασιών, αντιλαμβάνονται πως ο νέος Κώδικας Οικογενειακού Δικαίου δεν έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία, αλλά ως ώριμο φρούτο, παράγωγο μιας εκτεταμένης, παλλαϊκής, «εξαντλητικής» συζήτησης για τη διαμόρφωση του νέου νομικού πλαισίου που θα διέπει τις οικογενειακές σχέσεις στη χώρα. Όπως σημειώνει ο αναπληρωτής καθηγητής Θεωρίας Κράτους και Δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Δημήτρης Καλτσώνης, με εξειδικευμένες γνώσεις και εκτενές συγγραφικό έργο και επιστημονική αρθρογραφία σχετικά με την Κούβα και το πολιτικό της σύστημα:
«Το Σύνταγμα της Κούβας του 2019 αλλά και το προηγούμενο Σύνταγμα του 1976 με τις αναθεωρήσεις που είχε γνωρίσει, προέβλεπε έτσι κι αλλιώς αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες, με τη μορφή λαϊκών συνελεύσεων, δημοψηφισμάτων κλπ.. Αυτό είναι εγγεγραμμένο στο DNA του πολιτικού συστήματος της Κούβας. Σε όλες τις κρίσιμες στιγμές η κουβανική κυβέρνηση έχει προσφύγει στη λαϊκή συζήτηση και ετυμηγορία. Έτσι και το τελευταίο Σύνταγμα του 2019, αποτέλεσε αντικείμενο επεξεργασίας, όχι μόνο από την Εθνοσυνέλευση, αλλά και από τις λαϊκές συνελεύσεις στους χώρους εργασίας και στις γειτονιές της χώρας. Έγιναν πολλές τροποποιήσεις και στο τέλος το Σύνταγμα εγκρίθηκε με παλλαϊκό δημοψήφισμα».
Η ίδια ακριβώς διαδικασία προηγήθηκε και τώρα με τον Οικογενειακό Κώδικα, ενώ όπως τονίζει ο κ. Καλτσώνης, δόθηκε «μια μεγαλύτερη προσοχή» για τον εξής λόγο:
«Στην πρόταση του Συντάγματος υπήρχε διάταξη η οποία αφορούσε το δικαίωμα των ομόφυλων ζευγαριών στο γάμο. Στις λαϊκές συνελεύσεις που έγιναν τότε για το Σύνταγμα, ένα μέρος του πληθυσμού διατύπωσε τις αντιρρήσεις του. Και τότε η Κυβέρνηση και η Εθνοσυνέλευση λαμβάνοντας υπόψη την ευαισθησία του κόσμου το απέσυρε, λέγοντας όμως ότι από θέση αρχής εμείς αυτό το θέμα θα το ξαναφέρουμε. Και πράγματι το επανάφεραν για συζήτηση».
«Άρα λοιπόν» συνεχίζει ο καθηγητής «στο Σύνταγμα δεν υπάρχει τέτοια σχετική διάταξη γιατί αποσύρθηκε με τη διαδικασία των λαϊκών συνελεύσεων, ωστόσο μετά ήρθε ο Οικογενειακός Κώδικας. Έγινε πάλι μια πλατιά συζήτηση σε τοπικό και σε πανεθνικό επίπεδο, όπως τοπικές συνελεύσεις, στην τηλεόραση και αλλού, οπότε φτάσαμε στη διαδικασία του δημοψηφίσματος της 25ης Σεπτεμβρίου. Ένα δημοψήφισμα στο οποίο είχαμε ποσοστό συμμετοχής 74% και επικράτηση του “ναι” με ποσοστό σχεδόν 67%», αναφέρει ο κ. Καλτσώνης, δίνοντας έμφαση στην σημασία και τον προοδευτικό χαρακτήρα του νέου Κώδικα, τονίζοντας παράλληλα, ότι για τον ίδιο «το πιο σημαντικό είναι ότι έχουμε μια βαθιά και ουσιαστική δημοκρατική διαδικασία».
Ειδικότερα, όσον αφορά τους δημοκρατικούς θεσμούς και διαδικασίες, ο καθηγητής επισημαίνει πως το συνταγματικό και πολιτικό σύστημα της Κούβας έχει αδυναμίες και ότι πραγματοποιούνται διαρκώς συζητήσεις για βελτιώσεις. «Υπάρχουν βέβαια χώρες που η πρακτική των δημοψηφισμάτων είναι επίσης συχνή και εμπεδωμένη, όπως η Ιταλία και η Ελβετία, όμως δε συναντάμε στα Συντάγματα της δυτικής Ευρώπης τους θεσμούς της άμεσης δημοκρατίας των λαϊκών συνελεύσεων, όπου συζητάνε τα κομβικά νομοσχέδια ή τα σχέδια Συντάγματος. Όλα αυτά τα λέω χωρίς να πάμε στην άλλη άκρη, δηλαδή να ωραιοποιήσουμε και να θεωρήσουμε ότι δουλεύει τέλεια το συνταγματικό και πολιτικό σύστημα στην Κούβα. Προφανώς έχει και αδυναμίες» εξηγεί ο κ. Καλτσώνης, διευκρινίζοντας ότι «έχουν επισημανθεί αδυναμίες που υπάρχουν στο εκλογικό σύστημα ή στο Σύνταγμα της Κούβας από νομικούς και πολιτικούς επιστήμονες και όχι μόνο».
«Για παράδειγμα», αναφέρει ο καθηγητής, «η δυνατότητα ανάκλησης των αντιπροσώπων βουλευτών, δημοτικών συμβούλων και άλλων αιρετών προσώπων, παρότι υπάρχει και στη νομοθεσία και στο Σύνταγμα της Κούβας, στο ανώτατο επίπεδο, – στη δυνατότητα δηλαδή ανάκλησης βουλευτή από τη Λαϊκή Εθνοσυνέλευση – θα έπρεπε να γίνει πιο ευλύγιστη και εύχρηστη η διαδικασία αυτή, ώστε να μπορεί να ασκηθεί από τον κόσμο».
Για τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών, που σχεδόν μονοπώλησε το ενδιαφέρον της αυτοανακηρυχθείσας παγκόσμιας προστάτιδας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων καπιταλιστικής Δύσης αναφορικά με το δημοψήφισμα, ο κ. Καλτσώνης εκτιμά πως στην πραγματικότητα, «το επαναστατικό καθεστώς δείχνει ότι μπορεί να ανεβάζει τα ατομικά δικαιώματα σε ανώτερο επίπεδο από ό,τι μπορεί να κάνει το καπιταλιστικό σύστημα».
«Να σκεφτούμε ποια είναι η πραγματικότητα στην Ελλάδα, ποια είναι στις ΗΠΑ για τα αντίστοιχα θέματα. Για να μη μιλήσουμε για το Ιράν, τη Σαουδική Αραβία, ή για να μην πάμε τόσο μακριά, την Ουγγαρία και την Πολωνία, που είναι μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όποιον άλλον είναι επίσης μέρος του καπιταλιστικού κόσμου, ποιες είναι οι θέσεις τους για όλα αυτά τα ζητήματα. Αναφερόμαστε στα ατομικά, γιατί ξέρουμε ούτως ή άλλως, ότι τα κοινωνικά δικαιώματα είναι κατακρημνισμένα στην ΕΕ εδώ και χρόνια».
Ταυτόχρονα ο καθηγητής Θεωρίας Κράτους και Δικαίου απορρίπτει την θέση σύμφωνα με την οποία οι τελευταίες εξελίξεις αποτελούν «στροφή» της Κούβας σε δυτικές/αστικές αξίες. «Πρόκειται για μια προσαρμογή στην πραγματικότητα, η οποία αλλάζει, όπως και οι άνθρωποι, άρα και τα δικαιώματα πρέπει να προσαρμόζονται στο σήμερα». «Εξάλλου, σε ό,τι αφορά τα κοινωνικά δικαιώματα», συνεχίζει ο κ. Καλτσώνης, «ξέρουμε ότι η Κούβα πρωτοπορεί παγκοσμίως, ειδικότερα σε ό,τι αφορά την Υγεία και την Παιδεία, παρότι είναι μια φτωχή χώρα και ένας φτωχός λαός, εξαιτίας κυρίως του αποκλεισμού από τις ΗΠΑ».
Τέλος, ο κ. Καλτσώνης αποκλείει κατηγορηματικά το ενδεχόμενο να οδηγηθεί η χώρα μελλοντικά, σε κάποιο συντηρητικό πισωγύρισμα στα ζητήματα του Οικογενειακού Δικαίου, λόγω της ίδιας «της δυναμικής του κουβανικού κράτους αλλά και του λαού».
«Είναι η φύση του επαναστατικού καθεστώτος. Εξάλλου, μιλάμε για 74% συμμετοχή και σχεδόν 67% υπερψήφιση. Υπάρχει πλατιά νομιμοποίηση. Και όχι μόνον αυτό, γιατί το θέμα δεν είναι να ψηφίζεται ένας νόμος μόνο, το ζήτημα είναι και πώς εφαρμόζεται – οι κοινωνιολόγοι του δικαίου το ξέρουν πολύ καλά αυτό».
«Και σε αυτό το επίπεδο», υπογραμμίζει καταληκτικά ο κ. Καλτσώνης, «υπάρχει το αρμόδιο κουβανικό ινστιτούτο, του οποίου ηγείται η Μαριέλα Κάστρο και το οποίο εδώ και χρόνια έχει πραγματοποιήσει με διάφορους τρόπους έχει λάβει μέτρα, όπως επιστημονικές μελέτες, συζητήσεις κλπ. και θα συνεχίσει να τα λαμβάνει, έτσι ώστε όλο αυτό το νομοθέτημα και οι επίμαχες πλευρές του να γίνουν απόλυτα κατανοητές από το λαό και αυτό κατά συνέπεια θα βοηθήσει και στην εφαρμογή του νόμου, για να μη μείνει “νεκρό γράμμα”. Είναι κλασική διαδικασία που πρέπει να ακολουθείται – δε γίνεται πάντα – στη διαδικασία εφαρμογής ενός νόμου».
EPA/Yander Zamora
Το μόνο σίγουρο είναι ότι η Κούβα θα συνεχίσει να χαράσσει τον δικό της τολμηρό δρόμο, σε πείσμα του αμερικάνικου υπερ-εξηκονταετούς εμπάργκο και να πορεύεται με τρόπο κυρίαρχο, ανεξάρτητο, κριτικό και αυτοκριτικό, αποτελώντας πρωτοπόρο παράδειγμα για χώρες του Παγκόσμιου Νότου – και όχι μόνο.
